دیدگاه و نظریه مراحل رشد اخلاقی لارنس کلبرگ

اخلاق و اصول اخلاقی یکی از پیچیده‌ترین چیزهایی است که هر روز با آن سر و کار داریم. لارنس کلبرگ، روان‌شناس برجسته‌ای بود که دیدگاه مراحل رشد اخلاقی را مطرح کرد که امروز با نام نظریه مراحل رشد اخلاقی لارنس کلبرگ شناخته می‌شود. او یکی از چهره‌های برجسته‌ در زمینه‌ی رشد اخلاقی است و دیدگاهش بازتاب گسترده‌ای در روان‌شناسی رشد و روان‌شناسی اجتماعی داشته است. او تا چند سال پیش زنده بود و در کنار تدریس و تحقیق به آموزش اخلاق نیز می‌پرداخت.

کلبرگ مجموعه‌ای از داستان‌های اخلاقی را با یک نمونه‌ی ۵۷ نفری در میان گذاشت و با تحلیل اطلاعاتی که از این راه به دست آورد، نظریه‌ی جامع رشد اخلاقی خود را بنیان گذاشت. نظریه کلبرگ که در آن کودک به عنوان فیلسوف اخلاق نامیده شده دارای مراحل و سطح‌های گوناگونی است. این نظریه دارای ۳ سطح و ۶ مرحله است که در زیر به بررسی آن می‌پردازم.

مراحل رشد اخلاقی لارنس کلبرگ

سطح ۱- اخلاق پیش‌عرف (از ۴ تا ۱۰ سالگی)

در این سطح، قضاوت اخلاقی کودکان بیش‌تر بر پایه‌ی دریافت پاداش و جلوگیری از مجازات و تنبیه است. از دید کودکان معیارهای اخلاقی از سوی دیگران تعیین می‌شود و افراد باید برای جلوگیری از مجازات و دریافت پاداش از این معیارها پیروی کنند. این سطح دارای دو بخش است.

الف- جلوگیری از تنبیه و مجازات

در این مرحله کودک برای گریز از تنبیه و مجازات، از معیارهای اخلاقی دیگران به ویژه پدر و مادر پیروی می‌کند. کودک توجه چندانی به انگیزه‌ی رفتار ندارد او بیش‌تر به پیامد رفتار می‌اندیشد.

ب- دریافت پاداش

در این مرحله کودک از قوانین پیروی می‌کند تا به پاداش و سود دست یابد. معیار قضاوت اخلاقی کودک در این مرحله بر پایه‌ی پاداش و سودجویی است. کودک در این مرحله کار و رفتاری را اخلاقی می‌داند که پیامدش او را به پاداش برساند.

سطح ۲- اخلاق متعارف (از ۱۰ تا ۱۳ سالگی)

در این سطح فرد دوست دارد که با رفتارش دیگران را خشنود کند و تحسین آن‌ها را برانگیزد. به ویژه تلاش می‌کند کسانی که برایش مهم هستند تحسینش کنند. فرد در این سطح به پیروی کامل از قانون گرایش دارد. از دید کودک قانون ماهیتی مطلق دارد و در اصل غیرقابل تغییر است. در این سطح پیروی از قوانین تنها برای دستیابی به پاداش و جلوگیری از مجازات و تنبیه نیست بلکه بیش‌تر برای حفظ نظم جامعه است. فرد در این مرحله انجام وظیفه را بخشی از تعهد اخلاقی می‌داند. این سطح نیز دارای دو بخش است.

الف- تحسین و تایید از سوی دیگران

در این مرحله رفتاری که تایید دیگران را به دنبال داشته باشد از نظر اخلاقی قابل دفاع است. افراد بر خلاف سطح پیش‌عرف، به نیت و هدف انجام رفتار اهمیت می‌دهند نه به پیامد آن.

ب- حفظ نظم اجتماعی، پیروی از قانون و انجام وظیفه

در این مرحله فرد هر رفتاری که با مقررات و قوانین مشخص شده از سوی مراجع قدرت هم‌خوانی داشته باشد را از دید اخلاقی قابل قبول و پذیرش می‌داند. او هر انسانی را موظف می‌داند که تعهدات و وظایف خود را به گونه‌ای که جامعه تعیین کرده انجام دهد.

سطح ۳- اخلاق فرا عرفی (از ۱۳ سالگی به بعد)

رسیدن به این سطح نشانه‌ی رسیدن به اخلاق واقعی است. در این سطح فرد برای نخستین بار می‌فهمد که ممکن است میان دو معیار پذیرفته شده‌ی اخلاقی، تضاد وجود داشته باشد و او باید این تضاد را برای خود حل کند. افزون بر پیروی از قوانین، ممکن است او از نارسایی و ناکارآمدی برخی از قوانین آگاه شود و دریابد که ممکن است دیگران عقاید و ارزش‌های متفاوت و گوناگونی داشته باشند. در این سطح فرد برخی از اصول را در خود درونی می‌کند و به آن‌ها پایبند می‌شود. این سطح نیز دارای دو بخش است.

الف- اخلاق قراردادی

در این مرحله فرد به این واقعیت پی می‌برد که قوانین و مقررات، قرارداد اجتماعی هستند و هدف آن‌ها تامین خواسته‌های اکثریت جامعه و به حداکثر رساندن رفاه اجتماعی است. در این مرحله ممکن است فرد درباره‌ی درستی و حقانیت برخی از قوانین شک و تردید کند و تجدید نظر در آن‌ها را منطقی بداند.

ب- پایبندی به اصول و وجدان فردی

در این مرحله که آخرین و والاترین مرحله‌ی رشد اخلاقی است فرد بر پایه‌ی تعاریفی که از اصول اخلاقی دارد، شخصا اصولی را انتخاب کرده است و در هر شرایطی به آن‌ها پایبند خواهد بود. بیش‌تر افراد دراین مرحله قانون را نوعی بیان خاستگاه همگان می‌بینند. در این مرحله اگر قانونی با اصول کلی که بر پایه‌ی انسان‌دوستی است مغایرت و ناهم‌خوانی داشته باشد، وی از آن پیروی نخواهد کرد و از انجامش خودداری می‌کند.