آشنایی با فوبیا Phobia، تفاوت ترس و فوبیا و درمان فوبیاهای خاص

فوبیا چیست؟ فوبیا (Phobia) یا ترس بیمارگونه یکی از اختلالات روانی است که مردم نام آن را شنیده‌اند یا کسی را می‌شناسند که دچار آن است. فوبیای حیوانات، فوبیای بلندی، فوبیای پزشکی، فوبیای خون، فوبیای تاریکی و… . بیش‌تر مردم فوبیا را همان ترس می‌دانند. اما میان فوبیا و ترس تفاوت‌های برجسته‌ای هست که مردم از آن آگاهی ندارند. در این نوشته با فوبیا، تفاوت آن با ترس و راهکارهای درمان فوبیا آشنا می‌شوید.

تفاوت ترس و فوبیا چیست؟

همه‌ی ما از چیزهایی می‌ترسیم. ترس یکی از ساز و کارهای دفاعی طبیعی در انسان است که برای حفظ انسان از آسیب و خطر کاربرد دارد. ترس هنگامی رخ می‌دهد که یک محرک بیرونی یا درونی در برابر فرد باشد و پاسخی که به این محرک داده می‌شود ترس خواهد بود. ترسیدن با میزان محرک تناسب دارد. اما گاهی این ترسیدن با چیزی که زمینه‌ساز ترس شده است تناسب و هماهنگی ندارد و بیش از اندازه است. هنگامی که این ترسیدن از یک چیز، بیش از اندازه و غیرمنطقی و پیاپی باشد و عملکرد فردی و اجتماعی و زندگی روزمره را با چالش روبه‌رو کند فرد دچار فوبیا شده است.

فوبیا Phobia یا ترس بیمارگونه چیست؟

فوبیا (Phobia)  یا ترس بیمارگونه یکی از اختلالات اضطرابی است که دربرگیرنده‌ی ترس‌های بیش از اندازه، غیرمنطقی، پیاپی و کنترل‌نشدنی از یک چیز یا موقعیت خاص است. واژه‌ی فوبیا ریشه‌ی یونانی دارد. فوبیوس یکی از خدایان یونان باستان بود که دشمنان خود را می‌ترساند. فوبیا در برخورد با یک محرک پدید می‌آید. محرک در این‌جا به معنی یک موقعیت یا چیز است که پاسخی را به صورت فرآیند روانی یا رفتاری در پی دارد. در چنین شرایطی فرد دچار تنگی نفس، خفگی، افزایش تپش قلب، عرق کردن، از دست دادن کنترل، لرزیدن، سرگیجه و … می‌شود. هنگامی که ترسیدن از یک چیز یا موقعیت به صورت غیرمنطقی برای مدت ۶ ماه یا بیش‌تر دنباله داشته باشد و فرد نتواند این احساس ترس را کنترل کند دچار فوبیا شده است.

گونه‌ها و انواع فوبیاهای خاص یا Specific Phobias

بیش از ۱۰۰ فوبیا تاکنون شناخته شده است. ترس بیمارگونه در برخورد با چیزها یا موقعیت‌ها بروز پیدا می‌کند. فوبیاهای خاص را می‌توانیم به چند شاخه بخش‌بندی کنیم:

۱- فوبیای حیوانات و جانداران:‌ ترس از مار، عنکبوت، سگ، گربه، کرم، مورچه و …

۲- فوبیای موقعیتی: آگورافوبیا یا ترس از مکان‌های باز، کلاستروفوبیا یا ترس از مکان‌های بسته، ترس از آسانسور، مترو، رانندگی، تاریکی، بلندی، دریا و …

۳- فوبیای پزشکی: ترس از دندان‌پزشکی، تزریق، دارو، پزشک، خون، زخم و …

۴- فوبیای اجتماعی: اضطراب اجتماعی، ترس از دزدیده شدن، ترس از مسخره شدن و …

۵- دیگر فوبیاها:‌ ترس از هر چیزی که در گروه‌های بالا نباشد مانند ترس از عروسک، سوزن، موبایل و…

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای فوبیاهای خاص یا Specific Phobias

در کتاب DSM 5 نشانه‌ها و معیارها برای فوبیاهای خاص آمده است که در زیر با آن‌ها آشنا می‌شوید. به یاد بسپارید تنها با دانستن نشانه‌ها و سپمتوم‌ها نمی‌توانید فرد را دچار یک اختلال روانی بدانید. برخی از نشانه‌ها ممکن است در دیگر اختلالات روانی نیز دیده شود در این زمینه به معیار G توجه کنید. برای همین است که شناسایی، تشخیص و درمان اختلالات روانی از سوی روان‌شناس انجام می‌شود.

A: ترس یا اضطراب بیش از اندازه از یک چیز یا موقعیت خاص مانند ترس از بلندی، پرواز با هواپیما، حیوانات، دیدن خونریزی، آمپول و … . این ترسیدن بیمارگونه یا اضطراب در کودکان با گریه، سستی، چسبیدن به بزرگترها یا کلافگی نشان داده می‌شود.

B: فرد هنگام روبه‌رو شدن با چیز یا موقعیت فوبیک، تقریبا همیشه دچار ترس یا اضطراب می‌شود.

C: فرد همه‌ی تلاش خود را می‌کند تا از چیز یا موقعیت فوبیک دوری و پرهیز کند یا هنگام روبه‌رو شدن با چیز یا موقعیت فوبیک، آن را با ترس و اضطراب بسیار شدید تحمل می‌کند.

D: شدت و میزان ترس یا اضطراب از چیز یا موقعیت فوبیک، با میزان خطرناک و تهدیدکننده بودن آن چیز یا موقعیت تناسب ندارد و ترس و اضطراب بیش از اندازه و غیرمنطقی است. این تناسب نداشتن به شرایط و ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی بستگی دارد.

E: ترس یا اضطراب همیشگی و پایدار باشد و فرد نتواند از آن خودداری کند. این روند ۶ ماه یا بیش‌تر دنباله داشته باشد.

F: ترس یا اضطراب، ناراحتی و رنج روانی را برای فرد به همراه داشته باشد و زندگی فردی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و … فرد را با چالش و نابسامانی روبه‌روکند.

G: نشانه‌های ترس و اضطراب فرد را نتوانیم با اختلال دیگری بهتر توجیه کنیم و اختلال روانی دیگری نتواند سمپتوم‌ها را بهتر از فوبیا توضیح دهد. برای نمونه: ترس، اضطراب و خودداری از موقعیت‌های مرتبط با نشانه‌های وحشت‌زدگی یا Panic Attack؛ سمپتوم‌ها و نشانه‌های ناتوان‌کننده در آگورافوبیا؛ چیزها یا موقعیت‌های مرتبط با وسواس‌ها در اختلال OCD؛ یادآوری رویدادهای ناگوار و تروماتیک در استرس پس از سانحه یا PTSD؛ جدایی از افرادی که فرد به آن‌ها وابستگی و دلبستگی دارد در اختلال اضطراب جدایی؛ یا ترس و اضطراب‌های فرد در برخورد با موقعیت‌های اجتماعی که مربوط به اختلال اضطراب اجتماعی است.

چگونگی درمان فوبیا؛ فوبیاهای خاص را چگونه درمان می‌کنند؟

برای درمان فوبیا از دارو درمانی و روان‌درمانی بهره‌برداری می‌شود. اما بهره‌گیری از دارو برای برخی از کسانی که دچار فوبیاهای پزشکی هستند امکان‌پذیر نیست. برای نمونه کسانی که فوبیای دارو یا فوبیای پزشک دارند را نمی‌توانیم دارو درمانی کنیم چون از خوردن داروها خودداری می‌کنند و دچار ترس و اضطراب می‌شوند. در چنین شرایطی تنها روان‌درمانی انجام می‌شود.

دارو درمانی فوبیا

داروها برای کاهش اضطراب و کنترل ترس کاربرد دارند. ما به کمک دارو درمانی تلاش می‌کنیم تا شدت اضطراب را کاهش دهیم. پس داروها در درمان فوبیا نقش کنترل‌کننده دارند و درمان کامل با روان‌درمانی انجام می‌شود. داروهای پرکاربرد برای درمان فوبیا، داروهای ضد افسردگی SSRI ها و بنزودیازپین‌ها هستند. در به کارگیری بنزودیازپین‌ها باید احتیاط کرد و به دلیل عوارضی که بنزودیازپین‌ها دارند نباید برای یک دوره‌ی طولانی از سوی پزشک تجویز شوند.

روان‌درمانی فوبیا

درمان کامل فوبیا هنگامی انجام می‌شود که فرد دوره‌های روان‌درمانی را سپری کند و تنها با خوردن دارو این بیماری درمان نخواهد شد. شیوه‌های گوناگونی برای روان‌درمانی فوبیاهای خاص به کار برده می‌شود که بستگی به رویکرد روان‌شناس دارد. درمان شناختی – رفتاری یا CBT، روانکاوی، نوروفیدبک، هیپنوتیزم و درمان به کمک VR از برجسته‌ترین شیوه‌های روان‌درمانی فوبیا هستند.

یکی از راهکارهای درمان فوبیا، حساسیت‌زدایی منظم است. در این روش فرد را در موقعیتی که ترس کمی در فرد پدید می‌آورد قرار می‌دهند و تلاش می‌کنند به فرد آموزش دهند که چگونه ترس بیمارگونه را کنترل کند. در هر جلسه‌ی روان‌درمانی شدت محرک فوبیک افزایش می‌یابد و روان‌شناس به درمانجو کمک می‌کند تا بتواند بر ترس و اضطراب بیمارگونه پیروز شود. برای نمونه درمانجو کسی است که از بلندی می‌ترسد. روان‌شناس در جلسه‌های نخست از او می‌خواهد که تنها موقعیت ترس‌آور را در ذهنش تجسم کند و کار با درمانجو را از این‌جا آغاز می‌کند. در گام‌های آینده او را بالای یک چهارپایه می‌برد و در جلسه‌های بعدی محرکی ترس‌آورتر را برای فرد پدید می‌آورد. در پایان فرد می‌تواند بیاموزد که چگونه ترس یا اضطراب خود را در برابر موقعیت‌ها و چیزهای فوبیک کنترل کند.

در درمان شناختی- رفتاری، ر وان‌شناس تلاش می‌کند تا به یک بازسازی شناختی دست پیدا کند. روان‌شناس در این شیوه تلاش می‌کند به درمانجو کمک کند تا ریشه‌ی ترس و اضطراب‌هایش را بهتر بشناسد و باورها و نگرش‌های نادرست فرد را در برخورد با موقعیت فوبیک با باور و نگرش درست جایگزین کند. در این شیوه به فرد کمک می‌شود که بتواند بر ترس‌ها و اضطراب بیمارگونه پیروز شود نه این‌که هیچ گاه از چیزهایی مانند بلندی، حیوانات و عمل جراحی نترسد زیرا ترسیدن یک فرآیند طبیعی در انسان است.

نوین‌ترین شیوه در درمان فوبیا بهره‌گیری از واقعیت مجازی یا Virtual Reality است. در این روش به کمک عینک‌های واقعیت مجازی فرد را با موقعیت یا چیزهای فوبیک روبه‌رو می‌کنند و به او آموزش می‌دهند که چگونه ترس خود را مدیریت کند. این شیوه یکی از بهترین روش‌ها برای درمان فوبیای حیوانات و فوبیای بلندی و ارتفاع است.

اگر خودتان یا کسی را می‌شناسید که دچار فوبیا است پیشنهاد می‌کنم همین امروز پیش یک روان‌شناس بروید و با او گفت‌و‌گو کنید تا با بررسی نشانه‌ها و تشخیص درست از سوی روان‌شناس، بتوانید فرآیند روان‌درمانی و دارو درمانی را سپری کنید.