اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو و درمان آن

اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو یکی از گونه‌های نادر OCD است که به خاطر مصرف یا قطع دارو یا ماده در افراد رخ می‌دهد. وسواس‌ها افکاری آزاردهنده هستند که باعث بروز نوع خاصی از رفتار (اجبار) می‌شوند؛ انجام این رفتارها با هدف کاهش فکرهای مزاحم و پریشان‌کننده صورت می‌گیرد اما در حقیقت اثربخش نیست. در این نوع خاص علت اصلی پیدایش وسواس و اجبار، مواد مخدر یا داروها هستند. در این نوشته شما را با این اختلال وسواسی-اجباری نادر و درمان آن آشنا خواهم کرد.

اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو چیست؟

اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو (Substance/medication-induced obsessive compulsive disorder) سندرمی است که در آن افکار مزاحم و رفتارهای اجباری به دلیل استفاده از دارو و ماده یا خودداری از مصرف پدید می‌آیند. ما زمانی فرد را دچار این اختلال می‌دانیم که نشانه‌ها و معیارها به طور مستقیم در اثر استفاده یا قطع مصرف داروهای تجویز شده، مواد مخدر یا الکل رخ داده باشند. پس اگر عوامل دیگری در پیدایش این موارد نقش داشته باشند نمی‌توانیم فرد را دچار این مشکل بدانیم. اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو تنها در کسانی که دچار اعتیاد یا مصرف مواد مخدر هستند رخ نمی‌دهد بلکه برخی افراد که تحت درمان با دارو نیز هستند ممکن است دچار این مشکل شوند.

فردی را تصور کنیم که به اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو دچار است و این مشکل به خاطر مصرف حشیش در وی پدید آمده است. او ممکن است ساعت‌ها بخش‌های گوناگون خانه (حتی سطل زباله و زیر فرش) را برای یافتن حشیش جست‌و‌جو کند؛ زیرا گمان می‌کند که شاید مواد از دستش افتاده باشد. با این‌که می‌داند رفتارش بی‌نتیجه است اما احساس می‌کند که نمی‌تواند در برابر جست‌و‌جو مقاومت کند.

ماده یا داروهای موثر در بروز اختلال وسواسی-اجباری

مصرف یا ترک برخی داروها، مواد مخدر یا عارضه‌های پزشکی می‌توانند باعث پیدایش اختلال وسواسی-اجباری شوند. در این‌جا برخی از داروها یا ماده‌ها را معرفی می‌کنم اما بروز OCD محدود به مصرف این گزینه‌ها نیست.

• داروهای آرام‌بخش: مانند کدئین
• داروهای خواب‌آور: این داروها را پزشکان برای کسانی که دچار مشکل خواب هستند تجویز می‌کنند؛ اما برخی افراد نیز از روی اعتیاد اقدام به مصرف خواب‌آور می‌کنند.
• آمفتامین‌ها: بیش‌تر برای درمان ADHD تجویز می‌شوند. اما برخی افراد نیز این داروها را به طور غیرقانونی و بدون تجویز پزشک مصرف می‌کنند.
• لیتیوم (لیتیم کربنات): این دارو برای درمان برخی از اختلالات روانی از جمله افسردگی و دوقطبی کاربرد دارد.
• داروهای ضد روان‌پریشی: داروهای آنتی سایکوتیک مانند الانزاپین که برای درمان اسکیزوفرنی تجویز می‌شوند. 
• داروهای مقلد سمپاتیک (Sympathomimetics): داروهایی مانند اپی نفرین، نوراپی نفرین و دیگر گشاینده‌های برونش
• آنتی کولینرژیک: این داروها اثرات استیل کولین را خنثی می‌کنند و برای بهبود مشکلات دستگاه تنفسی به کار گرفته می‌شوند.
• داروهای ضد تشنج (آنتی کولینرژیک): این داروها بیش‌تر برای درمان صرع استفاده می‌شوند.
• داروهای تیروئید
• مواد توهم‌زا: مانند ال اس دی (اسید)، مسکالین و قارچ سیلوسایبین
• شاهدانه: ماری جوانا، حشیش و گل
• فن‌سیکلیدین (PCP): داروهای روان‌گردان
• کوکائین: کوکائین و دیگر مشتقات آن از جمله کراک و متامفتامین کریستال
• سم‌ها: مواد سمی مانند سوخت، رنگ، حشره‌کش‌ها، مونوکسید کربن،  گازهای عصبی، جیوه، سرب

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو

A: وسواس‌ها، اجبارها، کندن مو یا پوست و دیگر رفتارهای تکراری متمرکز بر بدن، یا دیگر نشانه‌های مشخص اختلال وسواسی-اجباری یا اختلالات مرتبط با آن، در تصویر بالینی غالب هستند.

B: شواهد به دست آمده از سوابق، معاینهٔ پزشکی یا آزمایش‌ها هر ۲ مورد زیر را نشان می‌دهند:

1. نشانه‌های یاد شده در مورد A در هنگام، یا اندکی پس از مسمومیت با ماده یا ترک آن (پرهیز از مصرف) یا پس از قرار گرفتن در معرض یک داروی تجویزی به وجود آمده‌اند.
2. ماده یا داروی مورد نظر توانایی پدید آوردن نشانه‌های یاد شده در مورد A را داشته باشد.

C: اختلال وسواسی-اجباری یا یک اختلال مرتبط با آن، که در نتیجهٔ ماده یا دارو به وجود نیامده‌اند، علت بهتری برای آشفتگی فرد نیستند. پس اگر مشکل فرد با اختلالی دیگر قابل توجیه باشد نمی‌توانیم فرد را دچار این مشکل بدانیم.

D: آشفتگی و پریشانی فرد صرفاً در طول ابتلای او به دلیریوم رخ نداده باشد.

F: پریشانی و آشفتگی از نظر بالینی باعث ناراحتی و رنج (دیسترس) در فرد شده باشد و او را در زمینه‌های گوناگون زندگی اجتماعی، شغلی و خانوادگی دچار نابسامانی کرده باشد.

اسپسیفایرها

• آغاز در هنگام مسمومیت: نشانه‌ها و معیارها در هنگام مصرف آغاز می‌شوند.
• آغاز در هنگام پرهیز: نشانه‌ها و معیارها اندکی پس از قطع مصرف یا ترک به وجود می‌آیند.
• آغاز پس از مصرف دارو: نشانه‌ها ممکن است با آغاز مصرف دارو یا پس از تغییر در مصرف نمایان می‌شوند.

تشخیص

روانپزشکان و روان‌شناسان برای تشخیص مشکل به ارزیابی روان‌شناختی و جسمانی فرد می‌پردازند. درمانگران بررسی می‌کنند که آیا علائم موجود در فرد به خاطر مصرف یا قطع دارو یا ماده شکل گرفته است؛ یا الگوهای فکری، احساسات و سبک زندگی در بروز این نشانه‌ها موثر بوده‌اند؟ برای تشخیص این مورد مصاحبه‌ٔ بالینی، بررسی سوابق گذشته و گفت‌و‌گو با اعضای خانواده یا دوستان انجام می‌شود. اگر فرد معیارهایی که در DSM 5 برای این اختلال ذکر شده است را داشته باشد، فرد را دچار اختلال وسواسی-اجباری ناشی از ماده یا دارو معرفی می‌کنند. یکی دیگر از راهکارهایی که برای تشخیص مورد استفاده قرار می‌گیرد انجام معاینهٔ جسمانی و آزمایشات است. از جمله پنل‌های شیمی، شمارش کامل خون، غربالگری خون و ادرار برای داروها و سموم انجام می‌شود.

کلید شناسایی اختلال وسواسی اجباری ناشی از مصرف دارو این است که بررسی شود آیا پیش از مصرف ماده یا دارو علائم وسواس یا اجبار را داشته است یا نه. اگر علائم پیش از مصرف نیز در فرد وجود داشته باشد نمی‌توانیم وی را دچار این اختلال بدانیم؛ بلکه به نوع دیگری از OCD دچار است.

چالش‌های تشخیص

تشخیص اختلال کاری دشوار است. برخی از اختلالات روان‌شناختی نشانه‌های نزدیک به هم دارند در نتیجه ممکن است به سادگی نتوانیم عامل بروز علائم را شناسایی کنیم. در مورد اختلال وسواسی-اجباری ناشی از ماده یا دارو، شباهت‌هایی با علائم اختلالات اضطرابی، اسکیزوفرنی، افسردگی و دیگر اختلال‌ها وجود دارد. به همین خاطر است که می‌گوییم تنها با دانستن نشانه‌ها و علائم نمی‌توانید اختلال را تشخیص دهید بلکه این یک کار حرفه‌ای است که باید روان‌شناس یا روانپزشک آن را به انجام رساند.

درمان اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو

از آن‌جایی که این اختلال وسواسی-اجباری به خاطر ماده یا دارو پدید آمده است، اصلی‌ترین درمان حذف مادهٔ ایجاد کننده خواهد بود. اگر داروی مصرف شده داروی تجویزی برای بیماری یا اختلال دیگری باشد، روان‌شناسان و روانپزشکان باید روش درمانی دیگری را برای این اختلال به کار گیرند؛ یا در صورت امکان روانپزشک داروی دیگری را که باعث بروز چنین عوارضی نشود جایگزین نماید.

ترک اعتیاد

اگر وابستگی فرد به ماده، باعث ایجاد علائم وسواس و اجبار باشد، این اعتیاد باید مورد درمان قرار گیرد. چون تا زمانی که فرد درگیر و وابسته به مواد مخدر باشد این مشکل برطرف نخواهد شد. برای ترک اعتیاد باید از روش‌های علمی و موثر زیر نظر روان‌شناس و روانپزشک استفاده کرد تا احتمال بازگشت به مصرف به طور چشمگیری کاهش پیدا کند. گاهی قرار گرفتن درمانجو در محیط یا موقعیتی خاص باعث می‌شود که در معرض مواد قرار بگیرد؛ در نتیجه قرار نگرفتن در موقعیت‌های خاص و وسوسه‌برانگیز باید بخشی از برنامه باشد. هم‌چنین توصیه می‌شود که از افراد ناسالم و مصرف‌کننده نیز دوری شود.

روان‌درمانی

روان‌درمانی یکی از موثرترین راهکارهای درمان این مشکل است. روش‌هایی مانند روان‌شناسی روان‌شناسی مثبت‌نگر و رفتاردرمانی شناختی (CBT) برای درمان این مشکل موثر هستند. روش مواجهه‌سازی و پیشگیری از پاسخ (ERP)، راهکاری موثر در CBT است که برای درمان انواع وسواس‌ها کاربرد دارد. این روش به تدریج فرد را در معرض شرایط وسواس و اجبار قرار می‌دهد و فرد می‌آموزد که چگونه این رفتارها و افکار آزاردهنده را مدیریت کند تا زندگی بهتری را تجربه نماید.

دارو درمانی

تجویز برخی از داروهای ضد افسردگی باعث کاهش و بهبود نشانه‌های اختلال وسواسی اجباری ناشی از ماده یا دارو می‌شود. توجه داشته باشید دوز دارو یا مدت زمان مصرف را روانپزشک تعیین می‌کند. بنابراین از افزایش دوز یا قطع مصرف به طور خودسرانه خودداری کنید. برخی از داروهایی که تجویز می‌شوند عبارتند از:

• سرترالین (زلفت): برای بزرگسالان و کودکان بالای 6 سال
• فلوکستین (پروزاک): برای بزرگسالان و کودکان بالای 7 سال
• فلووکسامین: برای بزرگسالان و کودکان بالای 8 سال
• کلومیپرامین (آنافرانیل): برای بزرگسالان و کودکان بالای 10 سال
• پاروکستین (پاکسیل و پکسوا): مخصوص بزرگسالان

درمان‌های خانگی

داشتن سبک زندگی سالم نقش مهمی برای پیشگیری و درمان اختلال وسواسی-اجباری دارد. برنامهٔ غذایی سالم داشته باشید؛ ورزش و مدیتیشن را فراموش نکنید و از مصرف دخانیات و مواد مخدر پرهیز نمایید. 

پرسش و پاسخ (FAQ)