اسکیزوفرنی یا روان‌گسیختگی یکی از اختلالات روان‌شناختی است که کم‌تر در جوامع دیده می‌شود اما نسبت به دیگر اختلالات روانی شرایط خاص و ویژه‌ای دارد. اصلی‌ترین مشکل کسانی که دچار این اختلال هستند این است که درک صحیحی از مشکلاتشان ندارند و رفتارها، گفتارها و هیجانات آشفته‌شان دیگران را آزار می‌دهد. در این نوشته شما را با روان‌گسیختگی، نشانه‌ها و درمان آن آشنا خواهم کرد.
اختلال اسکیزوفرنی چیست؟
اختلال اسکیزوفرنی (Schizophrenia) که با نام روان‌گسیختگی یا شیزوفرنی هم شناخته می‌شود. یکی از اختلالات طیف اسکیزوفرنی است. کسانی که دچار این اختلال روانی هستند افکار، تجربه‌ها و رفتارهایی دارند که از واقعیت به دور است. از جمله ویژگی‌های بارز روان‌گسیختگی، توهم و هذیان است. این افراد نسبت به مشکلتشان بینش ندارد و ارتباطشان با واقعیت‌های جهان و شرایط محیطی قطع می‌شود. این افراد ممکن است دچار عدم تمرکز یا مشکلات حافظه نیز شوند. روان‌گسیختگی یکی از اختلالات روان‌پریشی (سایکوتیک) جدی است که رفتار و فرآیندهای روانی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال فرد را در زمینه‌های گوناگون زندگی دچار رنج، پریشانی و نابسامانی می‌کند. تا جایی که ممکن است به خودشان یا دیگران آسیب برسانند. در برخی از موارد این افراد ممکن است دیگران را به قتل برسانند. پس شیزوفرنی یکی از اختلالاتی است که نیاز به درمان دارد. شیوع شیزوفرنی در زنان و مردان برابر است و بیش‌تر در جوانی یا بزرگسالی آغاز می‌شود.
نشانه‌های اسکیزوفرنی چیست؟
۵ نشانهٔ مهم در کسانی که دچار شیزوفرنی هستند بارز است. این نشانه‌ها عبارتند از:
۱- توهم
۲- هذیان
۳- افکار، احساسات و هیجانات آشفته
۴- گفتار آشفته
۵- رفتار آشفته
علت بروز اسکیزوفرنی چیست؟
علت دقیق بروز شیزوفرنی برای ما روشن نیست. اما عوامل ژنتیکی، خانوادگی، محیطی و نورولوژیکی در بروز آن نقش دارند. افرادی که در خانواده‌شان سابقهٔ اختلال روان‌پریشی وجود دارد بیش از دیگران در خطر دچار شدن به این اختلال روانی هستند. این خطر هنگامی افزایش می‌یابد که یکی از اعضای درجه یک خانواده دچار طیف اسکیزوفرنی باشد. مصرف مواد مخدر به ویژه ماده‌های روان‌گردان و توهم‌زا نیز می‌تواند زمینه را برای بروز شیزوفرنی فراهم کند. از سوی دیگر در برخی از افراد قطع مصرف مواد مخدر یا داروهای خاص زمینه‌ساز این مشکل می‌شود. اختلال شخصیت پارانویید، اسکیزوئید و اسکیزوتایپال به عنوان اختلالات پیش‌مرضی طیف اسکیزوفرنی هستند. پس اگر کسانی که دچار این اختلالات شخصیت باشند درمان نشوند، ممکن است دچار روان‌گسیختگی شوند.
مراحل روان‌گسیختگی
روان‌گسیختگی ۳ فاز یا مرحلهٔ اصلی دارد. بهترین زمان شناسایی و درمان این اختلال مرحلهٔ نخست آن است. این سه مرحله عبارتند از:
۱- مرحلهٔ مقدماتی (Prodromal Stage)
در مرحلهٔ مقدماتی، آغاز روان‌گسیختگی در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی است که به تدریج عملکردهای طبیعی فرد مختل می‌شود. در این مرحله فرد به مرور نشانه‌های توهم و هذیان را تجربه می‌کند. اما این توهم و هذیان پایدار نیستند بلکه نوسان دارد. در نتیجهٔ بروز توهم و هذیان، فرد در زمینه‌های گوناگون زندگی دچار نابسامانی و پریشانی می‌شود. مرحلهٔ مقدماتی نسبتاً طولانی است. ممکن است نشانه‌ها حداقل ۵ سال طول بکشد تا وجود اسکیزوفرنی در فرد شناسایی شود. مرحلهٔ مقدماتی بهترین زمان برای شناسایی و درمان شیزوفرنی است. چون در این مرحله شدت نشانه‌های روان‌پریشی کم‌تر است و درمان آسان‌تر انجام می‌شود. در این مرحله ممکن است فرد دچار پیش‌مرضی (Premorbid) باشد. پیش‌مرضی حالتی است که فرد دچار اختلال شخصیت پارانویید، اسکیزوئید یا اسکیزوتایپال است و به دلیل پیگیری نکردن درمان و شدت یافتن نشانه‌ها دچار روان‌گسیختگی می‌شود.
۲- مرحلهٔ فعال (Active Stage)
در مرحلهٔ فعال، همهٔ نشانه‌های مورد نیاز برای شناسایی روان‌گسیختگی در فرد دیده می‌شود. این نشانه‌ها ممکن است بین ۱ تا ۲ سال طول بکشد. در این مرحله ممکن است که به خاطر مصرف دارو، نشانه‌ها برای دوره‌ای در فرد دیده نشوند اما اگر درمان جدی انجام نشود نشانه‌ها باز خواهند گشت. این مرحله در بزرگسالی بروز پیدا می‌کند.
۳- مرحلهٔ باقیمانده (Residual Stage)
در این مرحله برخی از نشانه‌ها برای دوره‌ای طولانی در فرد باقی می‌ماند. در این مرحله معمولاً نشانه‌هایی مانند توهم، هذیان و گفتار آشفته برطرف می‌شود. اما رفتار نامنظم و مشکلات هیجانی پابرجا می‌ماند.
نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال اسکیزوفرنی
در کتاب DSM 5 نشانه‌ها و معیارهای اختلال اسکیزوفرنی یاد شده است. توجه داشته باشید که تنها با دانستن نشانه‌ها نمی‌توانید تشخیص دهید که فرد دچار اسکیزوفرنی است یا نه. چون برخی از اختلالات طیف اسکیزوفرنی و دیگر اختلالات سایکوتیک، نشانه‌های همانند یا نزدیک به هم دارند. هم‌چنین ممکن است که فرد دچار اختلال شخصیتی مانند اسکیزوتایپال یا پارانویید باشد و به نادرستی به او برچسب اسکیزوفرنی بزنید. پس فرآیند شناسایی و درمان اختلالات روان‌شناختی کاری است که یک روان‌شناس به انجام می‌رساند. در زمینهٔ این اختلال روانی هم اگر نشانه‌ها را مشاهده کردید پیش روان‌شناس بروید. نشانه‌های اسکیزوفرنی چنین است:
A: حداقل دو مورد از موارد زیر که باید هر کدام در طول یک دورهٔ ۱ ماهه به مدت طولانی و قابل توجه حضور داشته باشد. (یا کم‌تر از یک ماه اگر درمان موفقیت‌آمیز باشد) فرد باید حتماً یکی از موارد ۱، ۲ یا ۳ را داشته باشد.
۱- دیلوژنال
۲- هالوسینیشن
۳- افکار یا گفتار نامنظم (مانند نامفهومی گفتار یا از خط خارج شدن)
۴- رفتار نامنظم و کاتاتونیک
۵- سمپتوم‌های منفی (مانند کاهش ابزار هیجانات یا اَوُلیشن)
B: از هنگام آغاز اختلال، برای مدتی طولانی، فرد در زمینه‌های گوناگون زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی نابسامانی و پریشانی را تجربه می‌کند که نسبت به زمان پیش از بروز اختلال، چشم‌گیر و شدید است. اگر اسکیزوفرنی در کودکی یا نوجوانی آغاز شود فرد نمی‌تواند به سطحی استاندارد از کیفیت عملکرد یا موفقیتی که مورد انتظار است دست یابد. برای نمونه در روابط میا‌ن‌فردی، تحصیلی یا شغلی بیش از اندازه ضعیف عمل می‌کند.
C: فرد حداقل برای ۶ ماه دچار نشانه‌ها باشد. در این دورهٔ ۶ ماهه باید حداقل یک ماه نشانه‌های معیار A در فرد وجود داشته باشد. (البته اگر فرد با موفقیت درمان شود این دوره می‌تواند کم‌تر از ۱ ماه باشد) سمپتوم‌های معیار A در این اختلال، سمپتوم‌های فاز فعال هستند؛ و ممکن است شامل دوره‌هایی از سمپتوم‌های مقدماتی یا باقیمانده باشند. در طول دوره‌های مقدماتی یا باقیمانده، نشانه‌های پریشانی و ناراحتی تنها با سمپتوم‌های منفی یا با حداقل دو مورد از سمپتوم‌های معیار A (البته با شدتی کم‌تر) نشان داده می‌شوند. برای نمونه باورهای عجیب و غریب یا تجربه‌های ادراکی غیر طبیعی در فرد دیده می‌شود.
D: یک اختلال روانی دیگر یا اختلالی در طیف اسکیزوفرنی و دیگر اختلالات سایکوتیک، نشانه‌های موجود در فرد را بهتر توجیه نکند. برای نمونه احتمال این که فرد دچار اختلال اسکیزوافکتیو، افسردگی یا دوقطبی همراه با ویژگی‌های روان‌پریشی باشد را بررسی کنیم و باید منتفی باشد. چون هیچ‌گونه اپیزود افسردگی عمده یا مانیک به طور همزمان با سمپتوم‌های فاز فعال رخ نداده است. یا اگر اپیزودهای خلقی در طول سمپتوم‌های فاز فعال رخ داده‌اند، کل مدت آن‌ها از کل دورهٔ فعال و دورهٔ باقیمانده کم‌تر بوده است.
E: نشانه‌های اختلال بر اثر یک بیماری جسمانی یا مصرف مستقیم یک ماده (مانند مواد مخدر یا داروهای تجویزی) بروز پیدا نکرده باشد. پس اگر نشانه‌ها با یک بیماری جسمانی یا مصرف ماده توجیه شود نمی‌توانیم فرد را دچار این اختلال بدانیم.
F: اگر فرد سابقهٔ اختلال طیف اتیسم یا یک اختلال ارتباطی با آغاز کودکی را داشته باشد؛ فقط هنگامی می‌توانیم فرد را دچار اسکیزوفرنی بدانیم که در کنار دیگر نشانه‌های مورد نیاز برای اسکیزوفرنی، فرد دیلوژن‌ها و هالوسینیشن‌ها را هم برای حداقل یک ماه داشته باشد. یا کم‌تر از یک ماه اگر با موفقیت درمان شود.
درمان اسکیزوفرنی چگونه انجام می‌شود؟
نخستین نگرانی که برخی از مردم نسبت به شیزوفرنی دارند این است که آیا این اختلال قابل درمان است؟ اختلالات سایکوتیک قابل کنترل است اما درمان قطعی برای این اختلال وجود ندارد. توجه داشته باشید که در صورت کنترل نشدن این اختلال، مشکلات فرد عمیق‌تر و شدیدتر می‌شوند. در روان‌گسیختگی درمان اصلی با دارو درمانی انجام و روان‌درمانی در کنار مصرف دارو انجام می‌شود. داروها نقش کنترل‌کننده و بهبودبخش را دارند و روان‌درمانی با هدف درمان مکمل انجام می‌شود. در برخی از موارد در کنار دارو درمانی از شوک‌درمانی نیز استفاده می‌شود. توجه داشته باشید که در برخی از شرایط درمانجویانی که دچار شیزوفرنی هستند نیاز به بستری شدن در بیمارستان‌های اعصاب و روان دارند. در این شرایط این افراد باید برای یک دورهٔ مشخص زیر نظر پزشکان باشند تا بهبود یابند.
دارو درمانی اسیکزوفرنی
داروهای گوناگونی برای کنترل و درمان روان‌گسیختگی به کار برده می‌شود. به این داروها، داروهای ضد روان‌پریشی یا آنتی سایکوتیک گفته می‌شود. داروهای ضد روان‌پریشی برای مدیریت و کنترل نشانه‌های روان‌پریشی مانند توهم و هذیان موثر هستند. داروهای ضد روان‌پریشی به دو گروه جدید و قدیم بخش‌بندی می‌شوند. ترجیح بر این است که داروهای جدید تجویز شوند. چون عوارض مصرف کم‌تری نسبت به داروهای قدیمی‌تر دارند. برخی از داروهای ضد روان‌پریشی به صورت تزریقی در دسترس هستند. مزیت استفاده از داروهای تزریقی این است که فقط یک یا دو بار در ماه مصرف می‌شود؛ این برای بیمار ساده‌تر است تا این‌که زمان مصرف دارو را به یاد بسپارد.
داروهای آنتی سایکوتیک قدیمی
- کلرپرومازین یا تورازین (Chlorpromazine/Thorazine)
- فلوفنازین یا پرولیکسین (Fluphenazine/Prolixin)
- هالوپریدول یا هالدول (Haloperidol/Haldol)
- لوکساپین یا لوکسیتان (Loxapine/Loxitane)
- پرفنازین یا تریلافون (Perphenazine/Trilafon)
- تيوريدازين یا ملاریل (Thioridazine/Mellaril)
داروهای آنتی سایکوتیک جدیدتر
- آریپیپرازول یا ابیلیفای (Aripiprazole/Abilify)
- آسناپین یا سافریس (Asenapine/Saphris)
- کلوزاپین یا کلوزاریل (Clozapine/Clozaril)
- برکس پی‌پرازول یا رکسولتی (Brexpiprazole/Rexulti)
- کاریپرازین یا ورایلار (Cariprazine/Vraylar)
- ایلوپریدون یا فاناپت (Iloperidone/Fanapt)
- لورازیدون یا لاتودا (Lurasidone/Latuda)
- الانزاپین یا زیپرکسا (Olanzapine/Zyprexa)
- پالیپریدون یا اینوگا (Paliperidone/Invega)
- پالپریدون پالمیتات، اینوگا سوستنا یا اینوگا ترینزا (Paliperidone palmitate/Invega Sustenna/Invega Trinza)
- کوئتیاپین یا سروکوئل (Quetiapine/Seroquel)
- ریسپریدون یا ریسپردال (Risperidone/Risperdal)
- زیپراسیدون یا گئودون (Ziprasidone/Geodon)
روان‌درمانی اسکیزوفرنی
از میان روش‌های گوناگون روان‌درمانی، روانکاوی بهترین روش برای کار با کسانی است که دچار روان‌گسیختگی هستند. چون این رویکرد تحلیلی و عمیق است. از سوی دیگر این گروه از درمانجویان را نمی‌توانیم با روش‌هایی مانند رفتاردرمانی شناختی یا CBT درمان کنیم. چون این افراد دارای بینش نیستند و ارتباط آنان با واقعیت قطع یا دچار نابسامانی است. جلسات درمانی بهتر است به روش فردی برگزار شود و در صورت نیاز می‌توان جلسات گروهی یا خانوادگی نیز برگزار کرد.
ما در گروه آقای روان‌شناس آمادهٔ راهنمایی و مشاوره به کسانی که از اسکیزوفرنی رنج می‌برند هستیم با ما گفت‌وگو کنید.
