اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری‌گزین چیست؟

برخی از مردم دوست دارند با دیگران در تماس باشند اما همیشه نگران این هستند که مورد انتقاد دیگران قرار بگیرند یا مسخره شوند. به همین دلیل با وجود این‌که تشنهٔ محبت و زندگی اجتماعی هستند، ترجیح می‌دهند گوشه‌گیری کنند. ممکن است که مشکل این افراد فراتر از روابط میان‌فردی ضعیف باشد. این مشکل می‌تواند به دلیل اختلال شخصیت اجتنابی بروز پیدا کند که در این نوشته شما را با این اختلال روان‌شناختی آشنا خواهم کرد.

اختلال شخصیت اجتنابی یا Avoidant Personality Disorder

اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری‌گزین (Avoidant Personality Disorder) یکی از اختلالات شخصیت گروه C است. فرار همیشگی از جمع، احساس حقارت، نداشتن اعتماد به نفس و حساسیت بیش از اندازه نسبت به دیدگاه و انتقادات دیگران، ویژگی اصلی کسانی است که دچار اختلال شخصیت اجتنابی هستند. این ویژگی‌ها بیش‌تر در پایان کودکی و آغاز نوجوانی در فرد دیده می‌شوند. کسانی که دچار این اختلال روان‌شناختی هستند از انتقاد، تأیید نشدن از سوی دیگران، پذیرفته نشدن و واکنش‌های گفتاری-رفتاری دیگران می‌ترسند. آن‌ها احساس می‌کنند که دیگران می‌خواهند از آن‌ها ایراد بگیرند. به دلیل همین ترس‌هایی که فرد به آن‌ها دچار است، از قرار گرفتن در جمع و دیدار با دیگران خودداری می‌کنند.

کسانی که دچار این اختلال شخصیتی هستند دوستان انگشت‌شماری دارند و با آنان هم چندان صمیمی نیستند. این افراد معمولاً شغل‌هایی را انتخاب می‌کنند که انفرادی باشد تا امکان دوری کردن از دیگران را داشته باشند. برای نمونه رانندگی در جاده یا نگهبانی کارهایی است که برخی از شخصیت‌های اجتنابی بر عهده می‌گیرند. اما به این معنی نیست که هر کسی چنین کاری را انجام می‌دهد دچار شخصیت اجتنابی است.

ویژگی‌های شخصیت‌های اجتنابی

• ترس از قرار گرفتن در جمع و دیدار با دیگران
• نداشتن اعتماد به نفس
• احساس حقارت و بی‌ارزشی
• شرمندگی و خجالت کشیدن
• ترجیح به انجام کارها به صورت فردی نه گروهی
• احساس ناتوانی در انجام کارها و تعامل با دیگران
• احساس مداوم تنش و دلهره
• نگرانی بیش از اندازه نسبت به مورد انتقاد قرار گرفتن یا قضاوت شدن از سوی دیگران
• احساس ناسازگاری با جامعه
• نداشتن دوستان صمیمی و انگشت‌شمار بودن دوستان به همراه روابط ضعیف با آنان

علت اختلال شخصیت اجتنابی چیست؟

اختلال شخصیت اجتنابی با اعتماد به نفس پایین، ترس از قضاوت شدن، احساس گناه و شرم ارتباط تنگاتنگی دارد. تجربه‌های تلخ دوران کودکی و نوجوانی به ویژه در تعامل با گروه همسالان می‌تواند زمینه را برای پیدایش این اختلال شخصیت فراهم کند. برای نمونه زمانی که کودکان و نوجوانان در تعامل با گروه همسالان مورد تمسخر یا طرد شدن قرار بگیرند این تجارب تلخ ممکن است برای سال‌های پیاپی رنج و پریشانی را در فرد به همراه داشته باشد و زمینه را برای بروز اختلال شخصیت اجتنابی فراهم کند.

افرادی که در خانواده‌ای با روابط میان‌فردی ضعیف رشد پیدا می‌کنند بیش‌تر در خطر بروز این اختلال شخصیت هستند. هم‌چنین در شرایطی که پدر یا مادر دچار اختلال اضطراب اجتماعی، اضطراب فراگیر یا شخصیت اجتنابی باشد احتمال بروز اختلال شخصیت اجتنابی در فرزندان افزایش پیدا می‌کند چون فرزندان از رفتارهای پدر و مادر الگوبرداری می‌کنند و تحت تأثیر آنان هستند. هم‌چنین عوامل ژنتیکی نیز ممکن است در این اختلال نقش داشته باشند.

تفاوت اختلال شخصیت اجتنابی و اختلال شخصیت اسکیزوئید

در هر دو اختلال فرد دچار گوشه‌گیری است. اما مهم‌ترین تفاوت اختلال شخصیت اجتنابی با شخصیت اسکیزوئید در این است که شخصیت اسکیزوئید، انزواطلبی و گوشه‌گیری را دوست دارد ولی شخصیت اجتنابی تنهایی را دوست ندارد ولی نمی‌تواند در جمع باشد. شخصیت اجتنابی تشنهٔ محبت و تعامل با دیگران است اما در برقراری این ارتباط احساس ناتوانی می‌کند.

همایندی اختلال شخصیت اجتنابی با دیگر اختلالات روان‌شناختی

اختلال شخصیت اجتنابی می‌تواند با دیگر اختلالات روانی مانند اختلال آگورافوبیا، اختلال اضطراب اجتماعی یا فوبیای اجتماعی، اختلال اضطراب فراگیر، پنیک اتک و حتی اختلال شخصیت مرزی، همایندی یا Comorbidity داشته باشد.

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال شخصیت اجتنابی

در کتاب DSM 5 نشانه‌های شناسایی و تشخیص اختلال شخصیت اجتنابی یاد شده است. به یاد بسپارید تنها با دانستن نشانه‌ها می‌توانید اختلال روان‌شناختی را شناسایی کنید. زیرا برخی از اختلالات روان‌شناختی نشانه‌های همانند یا نزدیک به هم دارند و ممکن است در شناسایی اختلال دچار اشتباه شوید. برای نمونه ممکن است این اختلال را با اختلال شخصیت اسکیزوئید یا اضطراب اجتماعی اشتباه بگیرید. به همین خاطر است که فرآیند شناسایی و درمان اختلالات روانی از سوی روان‌شناس انجام می‌شود. نشانه‌های DSM 5 برای اختلال شخصیت اجتنابی چنین است:

فرد همیشه و در همهٔ زمینه‌های زندگی در حضور دیگران احساس ناراحتی و رنج می‌کند. احساس می‌کند ناتوان و بی‌کفایت است. نسبت به واکنش و ارزیابی منفی دیگران نسبت به خودش به شدت حساس است. این وضعیت از پایان نوجوانی و آغاز بزرگسالی پدید آمده و در شرایط گوناگون دیده می‌شود. این حالت را حداقل با ۴ مورد از موارد زیر نشان می‌دهند:

۱- از کار و شغل‌هایی که در آن‌ها نیاز به تماس اجتماعی، روابط میان‌فردی و تعامل اجتماعی زیاد است پرهیز می‌کند. چون از انتقاد، ایرادگیری یا مورد پذیرش نبودن می‌ترسد.

۲- دوست ندارد با دیگران روابط میان‌فردی و دوستانهٔ نزدیک داشته باشد مگر این‌که مطمئن باشد که آن‌ها وی را دوست دارند.

۳- حتی هنگامی که با کسی روابط میان‌فردی و دوستانه دارد با احتیاط گفت‌و‌گو می‌کند و احساساتش را به آسانی بروز نمی‌دهد. تودار است و نگران این است که شرمنده یا مسخره شود.

۴- در موقعیت‌های اجتماعی و در تعامل با دیگران همیشه به این فکر می‌کند که ممکن است از او ایراد بگیرند یا باورهایش را نپذیرند.

۵- در روابط میان‌فردی تازه و در تعامل با افراد جدید عصبی می‌شود چون احساس ناتوانی و بی‌کفایتی می‌کند.

۶- احساس می‌کند که جذابیت شخصی ندارد، مهارت‌های اجتماعی ندارد یا خود را پایین‌تر از دیگران احساس می‌پندارد.

۷- معمولاً ریسک‌پذیر نیست. دوست ندارد در فعالیت‌های تازه شرکت کند چون ممکن است به دیگران ثابت شود که او ناتوان است و این باعث شرمندگی او شود.

درمان اختلال شخصیت اجتنابی

اختلال شخصیت اجتنابی نیازمند روان‌درمانی است. اما به منظور کاهش اضطراب می‌توانیم دارو درمانی را نیز برای فرد به کار بگیریم. داروها نقش کنترل کنندهٔ جانبی دارند و درمان اصلی با روان‌درمانی انجام می‌شود.

دارو درمانی اختلال شخصیت اجتنابی

همان‌گونه که گفته شده برای اختلال شخصیت اجتنابی دارو درمانی کاربرد اساسی ندارد. در حقیقت داروها زمانی تجویز می‌شوند که بخواهیم میزان اضطرابی که فرد به آن دچار است را کاهش دهیم. پس در برخی از شرایط داروهای ضد اضطرابی برای فرد تجویز می‌شوند. اما داروها نقش کنترل کننده دارند و فرآیند درمانی با روان‌درمانی انجام می‌شود.

روان‌درمانی اختلال شخصیت اجتنابی

برای درمان اختلال شخصیت روش‌های گوناگون مانند رفتاردرمانی شناختی یا CBT، طرحواره درمانی و روانکاوی کاربرد دارند. در روان‌درمانی این اختلال شخصیت تلاش بر این است که مهارت‌های اجتماعی و روابط میان‌فردی به فرد آموزش داده شوند. هم‌چنین باورهای نادرستی که فرد نسبت به دیگران و تعامل با آن‌ها دارد مورد بررسی قرار می‌گیرند تا باورهای درست جایگزین شوند. از آن‌جایی که اعتماد به نفس این افراد پایین است باید برای تغییر نگرش و خودپنداره‌های منفی فرد تلاش کرد. با افزایش اعتماد به نفس، روند اجتماعی شدن فرد شتاب پیدا می‌کند. یکی از چالش‌های مهم در فرآیند روان‌درمانی کسانی که دچار این اختلال شخصیت هستند جلب و حفظ اعتماد آنان است. اگر درمانجو نتواند به روان‌شناس اعتماد کند یا از فرآیند درمانی احساس ناامنی و ترس کند، روان‌درمانی اثرگذار نخواهد بود. روان‌شناس باید بتواند اعتماد درمانجو را جلب و حفظ کند.

ما در گروه آقای روان‌شناس آمادهٔ راهنمایی و کمک به کسانی که از اختلال شخصیت اجتنابی رنج می‌برند هستیم. با ما گفت‌و‌گو کنید.