اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو و درمان آن

اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو اختلالی خلقی است که به خاطر مصرف یا ترک ماده و دارو رخ می‌دهد. البته بروز این مشکلات چندان دور از ذهن نیست چون بسیاری از کسانی که دچار افسردگی هستند به مصرف ماده، الکل یا داروها وابسته می‌شوند. این افراد برای فرار از خلق پایین و روحیهٔ بد خود به داروها و مواد پناه می‌برند. این موضوع را از جنبهٔ دیگری نیز می‌توانیم بررسی کنیم؛ مصرف مواد مخدر می‌تواند باعث شکل‌گیری نشانه‌های افسردگی و اضطراب در معتادان شود. در این نوشته می‌خواهم شما را با نوعی از اختلالات خلقی و افسردگی که ناشی از ماده یا دارو است آشنا کنم و دربارهٔ درمان آن توضیح دهم.

اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو چیست؟

اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو (Substance/Medication-Induced Depressive Disorder) یکی از اختلالات خلقی است که نشانهٔ آن کلافگی، ناامیدی و افسردگی به خاطر استفاده یا ترک مصرف داروها یا مواد است. روان‌شناسان تنها در صورتی فرد را دچار این اختلال می‌دانند که نشانه‌های افسردگی در نتیجهٔ مصرف یا ترک به وجود آمده باشد. پس اگر علائم افسردگی به دلیل دیگری در فرد مشاهده شود نمی‌توانیم او را دچار این اختلال خلقی بدانیم. این اختلال به خاطر مشکلات عاطفی، شکست‌های زندگی و مسائل اجتماعی شکل نمی‌گیرد بلکه ناشی از مصرف ماده یا داروهاست. اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو تنها در مصرف کنندگان مواد رخ نمی‌دهد بلکه کسانی که تحت درمان با برخی از داروها نیز هستند ممکن است دچار این مشکل خلقی شوند. افراد در این اختلال از فعالیت‌های روزانه و سرگرمی‌های مورد علاقه‌شان لذت نمی‌برند و احساس بی‌انگیزگی می‌کنند.

نشانه‌های اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو

• احساس غم، ناامیدی، پوچی و بی‌ارزشی همیشگی
• کاهش انرژی و احساس خستگی شدید
• زود رنجی و زود خشمی
• اعتماد به نفس و عزت نفس پایین
• افزایش یا کاهش چشمگیر وزن
• کم‌خوری یا پرخوری
• کاهش میل جنسی
• پرخوابی یا کم‌خوابی
• فکر کردن به مرگ یا خودکشی
• کاهش تمرکز و دقت
• انجام ندادن کارها
• لذت نبردن از فعالیت‌های مورد علاقه

علل

مصرف مواد مخدر یکی از اصلی‌ترین دلایل شکل‌گیری این نوع از افسردگی است. مسمومیت با انواع مواد مخدر از جمله کوکائین، آمفتامین و الکل نقش مهمی در بروز این اختلال دارند. پژوهشگران بر این باورند که مصرف این نوع ماده‌ها باعث اختلال در کارکرد بیولوژیکی و پیام‌رسان‌های شیمیایی در مغز می‌شوند؛ و این عاملی برای شکل‌گیری اختلال خلقی است. بر پایهٔ آمارهای موجود حدود 40٪ افراد الکلی از افسردگی رنج می‌برند. به طور کلی کسانی که درگیر این اختلال هستند دو حالت دارند:

الف. تحت تأثیر مصرف مواد یا داروها دچار این اختلال می‌شوند.

ب. به خاطر قطع مصرف یا ترک، نشانه‌های افسردگی در آنان پدید می‌آید یا شدت پیدا می‌کند.

موادی که باعث ایجاد اختلال خلقی ناشی از مواد می شوند

تاکنون اثر 4 گروه از مواد در ایجاد افسردگی کشف شده است. البته مصرف این ماده‌ها باعث بروز افسردگی در هر فردی نمی‌شود و ممکن است برخی افراد دچار مشکل نشوند. این مواد شامل موارد زیر هستند.

1. مواد مخدر یا داروهای غیر قانونی

انواع ماده‌های مخدر و روان‌گردان یا داروهای غیر قانونی می‌توانند باعث بروز این مشکل شوند از جمله:

• نوشیدنی‌های الکلی
• مواد توهم‌زا مانند LSD، قارچ سیلوسایبین و MDMA
• آمفتامین و مت آمفتامین
• مواد افیونی مانند هروئین و کوکائین
• فن سیکلیدین (Phencyclidine)
• ماری جوانا
• کافئین و تنباکو

باور این موضوع برای بسیاری افراد دشوار است اما شواهد علمی نشان داده است که مصرف بیش از اندازه برخی از نوشیدنی‌های کافئین‌دار باعث پیدایش افسردگی در افراد می‌شود.

2. داروهای قانونی و درمانی

همان‌گونه که گفتم برخی از داروهایی که برای درمان بیماری‌ها تجویز می‌شود ممکن است فرد را دچار افسردگی کند. در حقیقت اختلالات خلقی می‌تواند یکی از عوارض جانبی مصرف این گونه داروها باشد. این مشکل به ویژه در شرایطی پدید می‌آید که فرد چند دارو مصرف کند و این داروها با هم واکنش نشان دهند. مانند:

• داروهای قلب و تنظیم فشار خون
• آرام‌بخش‌ها و مسکن‌ها
• داروهای شیمی درمانی
• استروئید
• داروهای ضد اضطراب
• داروهای تثبیت‌کننده خلق
• داروهای ضد روان‌پریشی
• داروهای ضد ویروس پس‌گرد (افاویرنز)
• مشتقات رتینوئیک اسید (ایزوترتینوئین)
• داروهای ضد تشنج
• داروهای ضد میگرن (تریپتان)

4. سم‌ها و مواد شیمیایی

قرار گرفتن در معرض برخی از سموم و مواد شیمیایی هم می‌تواند باعث بروز اختلال خلقی شود. این مورد به ویژه در کسانی که در محل کارشان با مواد شیمیایی خطرناک سر و کار دارند رخ می‌دهد. هم‌چنین افرادی که در محیط‌های صنعتی و آلوده زندگی می‌کنند مستعد این مشکل هستند. مواردی مانند:

• سموم کشاورزی و آفت‌کش‌ها
• گازوئیل و فرآورده‌های نفتی
• چسب‌ها
• رنگ‌ها
• تینر

4. فلزات سنگین

شاید شگفت‌زده شده باشید بله قرار گرفتن در معرض برخی از فلزات سنگین نیز خطر بروز این اختلال را افزایش می‌دهد. برخی از این موارد عبارتند از:

• سرب
• جیوه
• آرسنیک
• کروم
• کادمیم
• آرسنیک

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال افسردگی ناشی از ماده یا دارو

A: آشفتگی خلقی و رفتاری در تصویر بالینی درمانجو بارز و آشکار است؛ و نشانهٔ اصلی آن خلق افسرده، کاهش علاقه یا لذت در مورد فعالیت‌هاست. این کاهش لذت می‌تواند در همهٔ موارد یا برخی از آن‌ها صادق باشد. 

B: معاینهٔ پزشکی، آزمایشات، شرح حال و گزارشات هر دو مورد زیر را نشان می‌دهند.

1. نشانه‌های یاد شده در معیار A در هنگام مصرف، پس از آن یا با ترک مصرف ماده یا دارو به وجود آمده‌اند.
2. ماده یا دارو بتواند معیار A را در فرد به وجود آورد. 

C: آشفتگی خلقی فرد با یک اختلال افسردگی مستقل قابل توجیه نباشد. پس اگر نشانه‌های افسردگی ناشی از مصرف ماده یا دارو نباشد نمی‌توانیم او را دچار این اختلال بدانیم. در موارد زیر مشکل فرد ناشی از یک اختلال افسردگی مستقل است.

1. نشانه‌ها پیش از آغاز مصرف ماده یا دارو وجود داشته باشند.
2. سمپتوم‌ها پس از ترک ناگهانی مصرف ماده یا دارو برای مدتی نسبتاً طولانی (حدود 1 ماه) وجود داشته باشند.
3. نشانه‌ها حدود 1 ماه پس از مسمومیت شدید با ماده یا دارو ادامه داشته باشند.
4. هر نشانه‌ای که بتواند وجود اختلال افسردگی بدون اثر مستقیم ماده یا دارو را توجیه کند.

D: آشفتگی خلقی درمانجو فقط در طول یک دوره دلیریوم بروز پیدا نکند.

E:‌ آشفتگی رفتاری و خلقی باعث نابسامانی در زمینه‌های گوناگون زندگی (فردی، اجتماعی، شغلی) و رنج و پریشانی در فرد شود. این حالت باید از نظر بالینی معنادار باشد.

اسپسیفایرها بر پایهٔ آغاز:

• آغاز در هنگام مسمومیت: اگر معیارهای مورد نیاز برای مسمومیت با مادهٔ مورد نظر برآورده شده باشند و نشانه‌ها در هنگام مصرف پدید آیند.
• آغاز در هنگام پرهیز و ترک: اگر معیارهای مورد نیاز برای ترک مواد برآورده شده باشند سمپتوم‌ها در طول، یا مدت کوتاهی پس از خودداری به وجود آمده باشند.

تشخیص اختلال افسردگی ناشی از دارو یا ماده

روان‌شناسان و روانپزشکان برای تشخیص دقیق این نوع از افسردگی باید دست به بررسی همه جانبه بزنند. نخستین کاری که صورت می‌گیرد آزمایش ادرار و خون است. سپس بررسی می‌کنند که آیا سمپتوم‌های اختلال خلقی به خاطر مصرف یا قطع دارو و ماده شکل گرفته است یا به خاطر مشکلات زندگی یا دیگر عوامل موثر در فرد پدید آمده‌اند. برای بررسی این مورد به مصاحبهٔ بالینی، بررسی گزارش اعضای خانواده یا دوستان، و بررسی سبک زندگی فرد می‌پردازند. اگر بر اساس آن‌چه در بالا گفته شد معیارهای مورد نیاز در فرد وجود داشته باشد او را دچار اختلال افسردگی ناشی از دارو یا ماده تشخیص می‌دهند.

کلید طلایی تشخیص اختلال افسردگی ناشی از مصرف دارو این است که آیا علائم افسردگی پیش از مصرف ماده و دارو نیز در فرد دیده می‌شده است یا نه. اگر علائم پیش از این نیز در فرد وجود داشته باشد احتمالاً به یک اختلال افسردگی به طور مستقل دچار است. 

درمان افسردگی ناشی از ماده یا دارو

حذف کردن ماده یا داروی موثر در بروز افسردگی، اصلی‌ترین راهکار درمان است. اگر مشکلات خلقی ناشی از مصرف دارویی باشد که برای اختلال دیگری تجویز شده؛ در این صورت روانپزشک باید داروی دیگری که چنین عوارضی ندارد را جایگزین نماید. هم‌چنین قرار نگرفتن در محیط‌ها خاص (محیط آلوده به سموم، قرار نگرفتن در معرض فلزات سنگین) را باید مورد توجه قرار داد.

درمان سو مصرف مواد

اگر افسردگی ناشی از اعتیاد به مواد مخدر یا داروی غیر قانونی باشد باید نخست این اعتیاد را درمان کرد. تا هنگامی که درمانجو دست از مصرف ماده بر ندارد نمی‌توانیم انتظار بهبود داشته باشیم. این درمان سو مصرف باید به صورت علمی زیر نظر روان‌شناس و روانپزشک انجام شود تا احتمال بازگشت به مصرف مواد به طور چشمگیر کاهش یابد.

دارو درمانی

تجویز برخی از داروهای ضد اضطراب و ضد افسردگی توسط روانپزشک باعث کاهش علائم افسردگی می‌شود. روانپزشک در تجویز داروها باید دقت لازم را داشته باشد چون ممکن است عوارض برخی از داروها به تشدید اختلال بیانجامد. توجه داشته باشید که تجویز و شیوهٔ مصرف دارو را روانپزشک تعیین می‌کند. بنابراین از مصرف خودسرانه، تغییر دوز یا قطع مصرف بدون هماهنگی و نظر روانپزشک به طور جدی خودداری فرمایید. مصرف این داروها ممکن است حدود 6 ماه یا بیش‌تر لازم باشد. 

روان‌درمانی

اگر نشانه‌های اختلالات خلقی پس از ترک مصرف ماده یا دارو ادامه داشته باشند می‌توانیم از روان‌درمانی کمک بگیریم. روان‌درمانی به روش مثبت‌نگر و رفتاردرمانی شناختی راهکارهای مناسبی برای درمان افسردگی ناشی از ماده یا دارو است. هم‌چنین به کمک گروه‌درمانی می‌توانیم به برای بازپروری افراد مصرف کننده بپردازیم. 

درمان‌های خانگی

برخی از کارها می‌تواند به پیشگیری، بهبود و درمان این اختلال کمک کند. پرهیز از مصرف دخانیات و مواد مخدر، انجام ورزش، داشتن سبک تغذیه سالم، روابط میان‌فردی خوب با خانواده و دوستان، انجام مدیتیشن و یوگا می‌تواند راهکارهایی بسیار مفید باشد.