سیستم عصبی خودکار (Autonomic Nervous System) وظیفهٔ کنترل کارکردهای غیر ارادی انسان مانند ضربان قلب، تنفس، فشار خون، هضم غذا را بر عهده دارد. تا به حال به این فکر کرده‌اید که چرا هنگامی که می‌ترسیم ضربان قلب افزایش پیدا می‌کند؟ یا هنگامی که خشمگین هستیم چهره‌ای برافروخته و سرخ داریم؟ این دستگاه عصبی خودمختار است که چنین مواردی را در بدن ما کنترل یا تغییر می‌دهد. در این نوشته شما را با دستگاه عصبی خودکار آشنا خواهم کرد.
دستگاه عصبی خودکار چیست؟
دستگاه عصبی خودمختار (ANS: Autonomic Nervous System ) بخشی از دستگاه عصبی پیرامونی است که کارکردهای غیر ارادی بدن را تنظیم و کنترل می‌کند. سیستم عصبی خودمختار بدون این‌که انسان نیاز به دخالت ارادی ما باشد می‌تواند فعالیت‌های فیزیولوژیکی را تنظیم و کنترل کند. به بیان دیگر سیستم عصبی خودمختار در شرایط گوناگون واکنش‌های جسمانی ما را تغییر می‌دهد.
فعالیت‌های تحت کنترل دستگاه عصبی خودمختار
- تنفس
- دمای بدن
- سوخت و ساز بدن (متابولیسم)
- فشار خون
- ضربان قلب
- گوارش
- ادرار و مدفوع
- مردمک چشم
- واکنش جنسی
- دمای بدن
- تعادل الکترولیتی
- پاسخ های احساسی
- تعریق
- بزاق
انواع دستگاه عصبی خودمختار
دستگاه عصبی خودمختار به سه بخش سمپاتیک، پاراسمپاتیک و سیستم عصبی روده‌ای تقسیم می‌شود.
۱. دستگاه عصبی پاراسمپاتیک
دستگاه پاراسمپاتیک (Parasympathetic system) به طور خودمختار در کارکرد طبیعی بدن نقش دارد. سیستم عصبی پاراسمپاتیک در شرایط عادی و طبیعی فعال است؛ و به کنترل ضربان قلب، تنفس، دمای بدن و … می‌پردازد؛ ضربان قلب منظم و آرام است، تنفس به طور طبیعی، منظم و عمیق است و دمای بدن ۰٫۴±۳۶٫۸ خواهد بود. سیستم پاراسمپاتیک در نخاع جای گرفته است.
۲. دستگاه عصبی سمپاتیک
دستگاه عصبی سمپاتیک (sympathetic system) نیز مانند پاراسمپاتیک به طور خودکار عمل می‌کند. این سیستم در شرایط بحرانی (جنگ و گریز) فعالیت‌های فیزیولوژیکی بدن را کنترل و تنظیم می‌کند. هنگامی که ما در موقعیت‌های خطرناک، آسیب‌زا، استرس‌آور و منفی هستیم دستگاه عصبی سمپاتیک عملکرد برخی از بخش‌های بدن را تغییر می‌دهد. در حقیقت سیستم سمپاتیک در شرایط بحرانی کنترل برخی از اندام‌ها را به دست می‌گیرد تا بتواند بدن را برای مقابله با شرایط ناگوار و ناگهانی آماده‌تر کند. تغییراتی که سیستم سمپاتیک در بدن ایجاد می‌کند کاملا مخالف سیستم عصبی پاراسمپاتیک است.
۳. دستگاه عصبی روده‌ای
از دستگاه عصبی روده‌ای (Enteric nervous system) به عنوان مغز دوم نیز یاد می‌شود. سیستم عصبی روده‌ای به صورت خودکار بسیاری از فعالیت‌های دستگاه گوارش را بدون دخالت مغز کنترل می‌کند.
نشانه‌های فعال شدن دستگاه سمپاتیک
- افزایش ضربان قلب
- افزایش فشار خون
- باز شدن مردمک چشم
- افزایش دمای بدن
- تعریق
- و …
اختلال در دستگاه عصبی خودمختار
هنگامی که دستگاه عصبی خودکار به درستی کار کند همه چیز خوب پیش می‌رود اما اگر فعالیت دستگاه عصبی خودمختار نظم خود را از دست دهد فرد دچار اختلال دیس اتونومی می‌شود. این اختلال همیشه به تنهایی بروز پیدا نمی‌کند و ممکن است با دیگر اختلالات و بیماری‌ها از جمله سالخوردگی[۱]، دیابت، سرطان، پارکینسون، بیماری خودایمنی، اختلالات نخاعی و … همراه شود.
نشانه‌های دیس اتونومی
- تاری دید یا دوبینی
- بی‌حسی و گزگز
- بی‌اختیاری مدفوع
- هیپوهیدروزیس
- اضطراب
- مه مغزی
- یبوست
- غش
- کاهش یا افزایش چشمگیر تعریق
- گیجی
- افت فشار خون ارتواستاتیک
- مشکل در بلع
- عدم تحمل ورزش
- بی‌خوابی
- فشار خون پایین
- تاکی کاردی (ضربان بالای قلب)
- دید تونلی
- بی‌اختیاری ادرار یا احتباس ادرار
- مشکلات جنسی
- سرگیجه
- ضعف
- سنکوپ
درمان اختلال دیس اتونومی یا اختلال دستگاه عصبی خودمختار
شناسایی و تشخیص این اختلال توسط پزشکان متخصص مغز و اعصاب انجام می‌شود. پزشکان با معاینات فیزیکی و انجام آزمایش‌های گوناگون می‌توانند این بیماری دیس اتونومی را شناسایی کنند. پس از شناسایی اقدامات درمانی توسط پزشک صورت می‌گیرد. شوربختانه تا امروز درمان قطعی برای اختلال دستگاه عصبی خودکار یافت نشده است اما راهکارهای درمانی توانسته‌اند نشانه‌ها و شدت این بیماری را کاهش دهند.
اختلالات روانی و دستگاه عصبی خودمختار
هنگامی که کارکرد دستگاه عصبی خودمختار دچار اختلال شود خطر بروز اختلالات روان‌شناختی نیز افزایش می‌یابد. اختلالاتی مانند افسردگی و اضطراب در مبتلایان به دیس اتونومی به چشم می‌خورد. در چنین شرایطی در کنار درمان‌های پزشکی که روی مسائل فیزیولوژیکی تمرکز دارند، باید روان‌درمانی نیز توسط روان‌شناس انجام شود. در مورد دارو درمانی در چنین شرایطی باید احتیاط صورت گیرد. لازم است که روانپزشک پیش از تجویز دارو با پزشک متخصص داروهای تجویزی را بررسی نماید تا خطر بروز عوارضی که باعث تشدید دیس اتونومی می‌شوند برطرف شود.