لجبازی و نافرمانی رفتاری است که هر کودکی ممکن است در برخی از شرایط آن را بروز دهد. کودکان ممکن است گاهی دست به لجبازی بزنند اما اگر این رفتار در درازمدت در کودک دیده شود نشانهٔ اختلال نافرمانی – چالشگری یا ODD است. برآوردها نشان داده است که ۲ تا ۱۶ درصد از کودکان دچار ODD هستند. بروز این اختلال در پسران بیش‌تر از دختران است؛ و معمولاً از ۸ سالگی آغاز می‌شود. این اختلال باید جدی گرفته شود چون می‌تواند زمینه‌ساز اختلال سلوک در نوجوانی و اختلال شخصیت ضد اجتماعی در بزرگسالی شود. در این نوشته شما را با اختلال نافرمانی چالشگری و راهکارهای درمان آن آشنا خواهم کرد.
آشنایی با اختلال نافرمانی – چالشگری (ODD)
اختلال نافرمانی – چالشگری (Oppositional Defiant Disorder) که به آن ODD هم می‌گویند. یکی از اختلالات رفتاری است. هنگامی فرد را دچار این اختلال می‌دانند که معیارهای تشخیصی اختلال سلوک به طور کامل در فرد دیده نشود. برای نمونه کودکی را در نظر بگیریم که پرخاشگری و خشونت ندارد اما همیشه انفجار خشم را نشان می‌دهد، نافرمانی و لجبازی می‌کند یا از روی عمد کارهایی را انجام می‌دهد که باعث ناراحتی و رنجش دیگران می‌شود؛ یا دیگران را تحریک می‌کند تا رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهند. اختلال نافرمانی – چالشگری (ODD) بیش‌تر در کودکان پیش‌دبستانی دیده می‌شود. نکتهٔ مهم دربارهٔ این اختلال این است که اگر ODD در کودکی برطرف نشود ممکن است در نوجوانی تبدیل به اختلال سلوک شود. پس اختلال ODD پیش‌مرضی، اختلال سلوک است.
علت بروز اختلال نافرمانی – چالشگری
علت دقیق اختلال ODD روشن نیست. اما پژوهشگران دریافته‌اند که ترکیبی از عوامل بیولوژیکی، ژنتیکی، محیطی و خانوادگی در بروز این اختلال نقش دارند. اختلال نافرمانی – چالشگری (ODD) بیش‌تر در کودکانی دیده می‌شود که فرزندپروری ضعیف و ناپیوسته (تغییر پیاپی پرستار و مراقب کودک) را تجربه نموده‌اند. هم‌چنین احتمال بروز اختلال نافرمانی – چالشگری در خانواده‌هایی که اعضای آن سوابق اختلالات خلقی، شخصیت ضد اجتماعی، ADHD و اعتیاد را داشته‌اند نسبت به دیگر خانواده‌ها بیش‌تر است.
نشانه‌های اختلال نافرمانی – چالشگری ODD
- سطوح بالای واکنش‌پذیری هیجانی
- ناتوانی در تحمل ناکامی
- زودرنجی و زودخشمی
- کینه‌توزی و بدجنسی
- تمایل به کشمکش و دعوا
- لجبازی با بزرگسالان
- فحش و ناسزاگویی
- نافرمانی از قوانین
همایندی اختلال نافرمانی – چالشگری با دیگر اختلالات روانی
برخی از کودکان و نوجوانان مبتلا به ODD دارای مشکلات رفتاری دیگری مانند اختلال نقص توجه، اختلالات یادگیری، اختلالات خلقی (مانند افسردگی) و اختلالات اضطرابی هستند. هم‌چنین این اختلال می‌تواند زمینه‌ساز پیدایش اختلال سلوک نیز شود.
نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال نافرمانی – چالشگری ODD
در کتاب DSM 5 نشانه‌ها و معیارهای شناسایی و درمان اختلال ODD آمده است. توجه داشته باشید که تنها با دانستن نشانه‌های یک اختلال نمی‌توانید آن را شناسایی کنید. از آن‌جایی که برخی از اختلالات روانی نشانه‌های یکسان یا نزدیک به هم دارند ممکن است در شناسایی اختلال دچار اشتباه شوید. پس شناسایی و درمان اختلالات روان‌شناختی کاری است که از سوی یک روانشناس باتجربه انجام می‌شود. نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال نافرمانی – چالشگری چنین است:
A: مجموعه‌ای پیاپی و پایدار از عصبانیت، خشم، تحریک‌پذیری، جر و بحث، چالش‌برانگیزی، نافرمانی، لجبازی، بی‌اعتنایی، کینه‌توزی و تلاش برای ناراحت کردن و رنجاندن دیگران است که حداقل ۶ ماه طول می‌کشد. فرد باید حداقل ۴ مورد از ۸ معیار زیر را هنگام تعامل با فرد یا افرادی دیگر نشان دهد. البته آن فرد نباید برادر یا خواهرش باشد.
عصبانیت/تحریک‌پذیری
۱- فرد معمولاً نمی‌تواند جلوی عصبانیتش را بگیرد یا خشمش را کنترل نماید.
۲- معمولاً زودرنج و زودخشم است و به سادگی ناراحت یا اعصابش خرد می‌شود.
۳- معمولاً عصبانی است یا اوقات‌تلخی می‌نماید.
جر و بحث/چالش‌برانگیزی
۴- معمولاً با مسئولین و بالادست‌ها (در مورد کودکان و نوجوانان معمولاً با بزرگسالان) جر و بحث می‌کند.
۵- معمولاً به طور فعالانه مخالفت می‌کند یا نمی‌پذیرد که از درخواست‌های مسئولان، بالادست‌ها یا قوانین پیروی کند.
۶- معمولاً از روی عمد دیگران را ناراحت می‌کنند.
۷- معمولاً دیگران را مقصر اشتباهات و بدرفتاری‌های خود می‌دانند و مسئولیت اشتباه خود را نمی‌پذیرند.
کینه‌توزی/بدجنسی
۸- در ۶ ماه گذشته حداقل دو بار از روی کینه یا بدجنسی خواسته به دیگران آسیب رساند یا آن‌ها را ناراحت کند. یا در عمل این کار را انجام داده است.
نکته: فراوانی و تداوم رفتارهای یاد شده برای شناسایی و تفکیک حالت استاندارد و اختلال از هم‌دیگر کاربرد دارد. برای نمونه در مورد کودکان کم‌تر از ۵ ساله، رفتارهای یاد شده باید در بیش‌تر روزهای هفته و حداقل برای ۶ ماه رخ دهند. در مورد افراد ۵ ساله و بالاتر، رفتارهای یاد شده باید حداقل یک بار در هفته برای ۶ ماه رخ دهند.
B: رفتار نامطلوب فرد با رنجی که خودش یا اطرافیانش می‌کشند (مانند خانواده، دوستان، همسالان و همکاران) مرتبط است؛ یا فرد را در عملکرد فردی، اجتماعی، تحصیلی، شغلی و … دچار مشکل می‌کند. به گونه‌ای که فرد نتواند این چالش‌ها را برطرف کند و در زندگی احساس نابسامانی نماید.
C: این رفتارها در نتیجهٔ مصرف ماده یا دارو، یک اختلال سایکوتیک، افسردگی عمده یا دوقطبی پدید نیامده باشد. هم‌چنین فرد نباید معیارهای لازم برای اختلال نامنظمی خلقی اخلال‌گرانه را داشته باشد.
اسپسیفایر شدت:
خفیف: سمپتوم‌ها فقط به یک محیط خاص محدود می‌شوند. مانند خانه، مدرسه، محل کار، در کنار دوستان و …
متوسط: سمپتوم‌ها حداقل در دو محیط حضور رخ می‌دهند.
شدید: سمپتوم‌ها حداقل در سه محیط رخ می‌دهند.
راهکارهای خانگی برای بهبود کودک مبتلا به اختلال نافرمانی – چالشگری
اگر فرزندتان دچار ODD است بهتر است موارد زیر را دربارهٔ او
- رفتارهای مثبت او را تشویق نمایید
- برای رفتارهای خوب او پاداش‌های کوچک در نظر بگیرید
- حد و مرزها را برای کودک مشخص نمایید
- از درگیری لفظی و کشمکش با کودک خودداری نمایید
- کودک را در انجام کارهایی که برای او لذت‌بخش است همراهی کنید
- از کودک حمایت عاطفی کنید
- به نیازهای کودک توجه کنید
- از باج دادن به کودک برای رسیدن به اهداف مورد نظر خودداری نمایید
درمان اختلال نافرمانی – چالشگری یا ODD
اختلال ODD با روان‌درمانی برطرف می‌گردد اما در کنار روان‌درمانی ممکن است نیاز به دارو درمانی نیز باشد. داروها نقش درمان مکمل را دارند و درمان اصلی با روان‌درمانی انجام می‌شود. برای آغاز درمان نیاز است که کودک پیش روانشناس برده شود و در صورتی که نیاز به تجویز دارو باشد روانشناس او را برای گرفتن دارو پیش روان‌پزشک می‌فرستد.
دارو درمانی اختلال ODD
به طور رسمی هیچ دارویی برای درمان ODD تاکنون ساخته نشده است. اما در برخی شرایط به منظور کاهش سمپتوم‌ها و نشانه‌های اختلال ممکن است که داروهای درمان افسردگی یا ADHD برای کودک تجویز شود.
روان‌درمانی اختلال ODD
روش‌های گوناگون برای روان‌درمانی این اختلال روانی کاربرد دارد. که مهم‌ترین آن‌ها درمان تعاملی والد-کودک (Parent-Child Interaction Therapy)، آموزش مدیریت والدین (Parent Management Training)، خانواده‌درمانی، رفتاردرمانی شناختی یا CBT، رفتاردمانی دیالکتیک (DBT) و … هستند. خوشبختانه این اختلال روانی قابل کنترل و درمان است. پس اگر کودک شما به این اختلال دچار شده بهتر است که او را پیش روانشناس ببرید.
ما در گروه آقای روانشناس آمادهٔ راهنمایی و مشاوره در مورد کودکان و بزرگسالان هستیم. با ما گفت‌و‌گو کنید.