نارکولپسی یا اختلال حمله خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟

نارکولپسی یا حملهٔ خواب یک اختلال خواب است که با حمله‌های پیاپی و غیر قابل کنترل خواب‌آلودگی همراه است. برای نمونه ممکن است که بیمار در هنگام سخنرانی به طور ناگهانی به خواب برود. اما این تنها مشکل بیماران مبتلا به این اختلال خواب نیست. کسانی که دچار این بیماری هستند ممکن است در هنگام بیدار شدن احساس فلجی کنند و نتوانند بدنشان را تکان دهند. یا ناگهان در خواب احساس سنگینی و خفگی کنند؛ این همان چیزی است که مردم به آن بختک می‌گویند.

آشنایی با نارکولپسی یا حملهٔ خواب (Narcolepsy)

نارکولپسی (Narcolepsy) حملهٔ خواب یا خواب‌تازش، یکی از اختلالات خواب – بیداری است که به ناپایداری در چرخهٔ خواب و بیداری می‌انجامد. این اختلال روانی باعث خواب‌آلودگی فرد در طول روز می‌شود و به آغاز شدن ناگهانی خواب REM منجر می‌گردد. کسانی که دچار حملهٔ خواب هستند نمی‌توانند خود را برای مدتی طولانی بیدار نگه دارند. این مشکل می‌تواند زندگی فرد را به خطر بیاندازد. فرض کنید فردی در حال رانندگی دچار حملهٔ خواب شود. در این حالت احتمال تصادف رانندگی بسیار بالا خواهد بود.

این اختلال هم در مردان و هم زنان دیده می‌شود و در هر سنی ممکن است فرد دچار آن شود. نشانه‌های این اختلال بیش‌تر در ۱۵ تا ۲۵ سالگی یا ۳۰ تا ۳۵ سالگی در فرد آغاز و دیده می‌شود. کاتاپلکسی می‌تواند باعث شود که فرد در هنگام راه رفتن به طور ناگهانی به زمین بیافتد. یا سر فرد به جلو بیافتد. یا ممکن است عضلات فرد به طور ناگهانی شل شوند؛ و یا زانوهایش گره بخورد.

حملات خواب در خواب‌تازش

الگوی خواب یک فرد طبیعی و یک فرد دچار حملهٔ خواب بسیار متفاوت است. در حالت طبیعی دوره‌های خواب REM حدود یک ساعت و نیم است. ولی در بیماران نارکولپسی دوره‌های خواب REM چند دقیقه پس از خوابیدن آغاز می‌شود. معمولاً در بیماران سالمند، دورهٔ نهفتگی خواب (Sleep latency) افزایش می‌یابد. گاهی حمله‌های خواب می‌توانند برای روند طبیعی بیدار شدن هم دردسرساز شوند. در این حالت فرد احساس می‌کند که نیاز دارد بخوابد و نمی‌تواند در برابر این احساس نیاز مقاومت کند. این حالت یک تفاوت مهم با اختلال خواب‌آلودگی (هایپرسومنولنس) دارد. کسانی که دچار اختلال خواب‌آلودگی هستند پس از خواب احساس گیجی و ضعف دارند؛ ولی خواب بیماران نارکولپسی سرحال کننده است. البته به استثنای کودکان که ممکن است از خواب بیدار شوند و احساس خستگی نمایند. پس از دوره‌های حملهٔ خواب، یک دورهٔ خواب سرحال کننده آغاز می‌شود که باعث تجدید قوای فرد می‌شود. این دوره یک ساعت یا بیش‌تر طول می‌کشد و در طول آن بیمار کاملاً بیدار می‌ماند.

کاتاپلکسی در خواب‌تازش

کاتاپلکسی (Cataplexy) یک دورهٔ فلج شدگی ناگهانی و کوتاه مدت است. این حالت می‌تواند همهٔ ماهیچه‌های ارادی بدن را دربرگیرد. در برخی افراد این حالت فلج شدن تنها در برخی از بخش‌های بدن (مانند فک، زانو، بازو و …) بروز پیدا می‌کند. زمانی که بیش‌تر اعضای بدن بر اثر کاتاپلکسی درگیر شوند، فرد به طور کامل زمین‌گیر می‌شود. دوره‌های کاتاپلکسی می‌توانند حمله‌های خواب ممکن است به خاطر استرس یا تجربه‌های هیجانی پدید آیند. تجربه‌های هیجانی معمولاً مثبت هستند مانند جوک، خندیدن یا شوخی کردن. با حمله‌های خواب همراه شوند یا بدون حملات خواب رخ دهند بدون آن‌که فرد هشیاری خود را از دست بدهد. هیجانات شدید مانند خنده، گریه، خشم و … می‌توانند آغازگر کاتاپلکسی شوند. هم‌چنین مشکلات مغزی مانند تومورها، عفونت، جراحت و … می‌توانند باعث کاتاپلکسی شوند.

نکتهٔ جالب این است که کاتاپلکسی در برخی از حیوانات به ویژه سگ‌ها هم دیده می‌شود.

هالوسینیشن در خواب‌تازش

توهمات دیداری می‌توانند آغازگر حملهٔ خواب شوند. علت بروز این توهمات این است که خواب REM به طور ناگهانی مزاحم روند بیدار شدن بیمار می‌شود. این تهمات معمولاً هنگامی رخ می‌دهند که فرد در حال خوابیدن یا بیدار شدن باشد. هالوسینیشن‌ها در حمله خواب به شیوه‌های گوناگون نمایان می‌شوند. برخی از افراد تجارب دیداری وحشتناکی دارند برای نمونه احساس می‌کنند در حال سقوط از بلندی یا هستند یا اتاق خوابشان در حال سوختن است. در نمونه‌های دیگر  صداهایی را می‌شنوند یا می‌بینند که اجسام پیرامونشان در حال حرکت هستند.

پیشنهاد خواندن: هالوسینیشن یا توهم چیست؟

فلج خواب در خواب‌تازش

فلج خواب (Sleep Paralysis) حالتی است که از کاتاپلکسی شدیدتر و ترسناک‌تر است. در این حالت، بیمار احساس می‌کند که بیدار است اما نمی‌تواند حرکت کند، حرف بزند، حتی احساس می‌کند نمی‌تواند نفس بکشد. این حالت‌ها ممکن است حالت مرگ را برای فرد تداعی کند. در نتیجهٔ این حالت‌ها فرد فشار اضطرابی شدیدی را تحمل می‌کند این حالت معمولاً کم‌تر از ۱۰ دقیقه طول می‌کشد. این حالت نباید با پنیک اتک اشتباه گرفته شود. فلج خواب ممکن است با هالوسینیشن‌ها همراه شود. این حالت در میان مردم با نام افتادن بختک روی فردی که خواب است شناخته می‌شود.

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای نارکولپسی

در کتاب DSM 5 نشانه‌ها و معیارهای شناسایی و درمان نارکولپسی یاد شده است. به یاد بسپارید که تنها با دانستن نشانه‌ها و معیارها نمی‌توانید وجود یک اختلال روان‌شناختی را در فرد تشخیص دهید. از آن‌جایی که برخی از اختلالات روان‌شناختی نشانه‌های یکسان یا نزدیک به هم دارند فرآیند شناسایی اختلالات روانی کاری دشوار است و نیاز به مهارت و دانش دارد. پس فرآیند شناسایی و درمان اختلالات روانی کاری است که یک روان‌شناس یا روان‌پزشک انجام می‌دهد.

A: فرد در طول روز به طور پیاپی، نیاز غیر قابل سرکوب و جلوگیری به خواب را تجربه می‌کند؛ به طور غیر ارادی خوابش می‌برد یا به طور ارادی چرت می‌زند.

B: حضور حداقل یکی از موارد زیر نیاز است:

 ۱- اپیزودهایی از کاتاپلکسی که حداقل چند بار در ماه رخ می‌دهند. اپیزود کاتاپلکسی با معیار الف یا ب تعریف می‌شود:

• در افرادی که مدت‌ها به کاتاپلکسی دچار هستند، تونوس عضلانی (توناژ عضلانی) دو طرفه به طور ناگهانی و کوتاه مدت رخ می‌دهد. اما در این حالت فرد هشیاری خود را از دست نمی‌دهد. این فلج موقت می‌تواند به دلیل خندیدن یا شوخی پدید آید.
• در کسانی که کم‌تر از ۶ ماه از آغاز بیماریشان می‌گذرد، کاتاپلکسی به صورت باز ماندن دهان، بیرون افتادن زبان، شکلک‌های چهره‌ای، شل شدن ماهیچه‌های سراسر بدن (Hypotonia) در فرد دیده می‌شود. این حالت بدون وجود محرک هیجانی رخ می‌دهد یا اگر محرک هیجانی وجود داشته باشد برای دیگران قابل مشاهده و درک نیست. بلکه فقط خود فرد از آن آگاه است و روی او اثر می‌گذارد.

۲- کمبود هیپوکرتین (Hypocretin) که با اندازه‌گیری میزان هیپوکرتین-۱ در مایع نخاعی مشخص می‌شود. البته در کسانی که دچار آسیب شدید مغزی، التهاب مغزی یا عفونت مغزی هستند نباید سطح پایین هیپوکرتین-۱ به عنوان ملاک در نظر گرفته شود.

۳- پلی‌سومنوگرافی از مغز فرد در هنگامی که خواب است نشان می‌دهد که دورهٔ نهفتگی خواب REM کمتر یا برابر با ۱۵ دقیقه است؛ یا آزمایش MSLT نشان می‌دهد که متوسط نهفتگی خواب کم‌تر یا برابر با ۸ دقیقه است و چند دورهٔ SOREMP وجود دارد.

• نارکولپسی خفیف: کاتاپلکسی نادر (کم‌تر از یک بار در هفته) که فرد فقط یک یا دو بار در روز به چرت زدن نیاز دارد و خوابش مشکل چندانی ندارد.
• نارکولپسی متوسط: روزانه یک بار کاتاپلکسی یا هر چند روز یک بار، به همراه اختلال در خواب شبانه و نیاز به چند بار چرت زدن در طول روز.
• نارکولپسی شدید: کاتاپلکسی مقاوم در برابر حملات فراوان روزانه، خواب‌آلودگی همیشگی و نابسامانی در خواب شبانه (مانند حرکت دست و پا، اینسومنیا و رویاهای بسیار شبه-واقعی).

انواع فرعی نارکولپسی

۱- نارکولپسی بدون کاتاپلکسی همراه با کمبود هیپوکرتین

سطح هیپوکرتین-۱ درون مایع نخاعی پایین است و یافته‌های پلی‌سومنوگرافی و MSLT مثبت است اما فرد به نارکولپسی دچار نیست. به بیان دیگر معیار B1 برآورده نشده است.

۲- نارکولپسی به همراه کاتاپلکسی بدون کمبود هیپوکرتین

این حالت به ندرت رخ می‌دهد. در این بیماری یافته‌های آزمایش پلی‌سومنوگرافی و MSLT مثبت است اما سطح هیپوکرتین درون مایع نخاعی طبیعی است. پس معیار B2 برآورده نشده است.

۳- اتاکسیای ADCA ناشنوایی و ناکولپسی

در این نوع از نارکولپسی جهش‌هایی در exon 21 DNA (Cytosine-5) Methyltransferase-1 رخ می‌دهد. این نوع فرعی نارکولپسی معمولا دیرهنگام بروز پیدا می‌کند (۳۰ تا ۴۰ سالگی). در این حالت سطح پایینی از هیپوکرتین-۱ در مایع نخاعی، اتاکسیای مغزی، ناشنوایی و دمانس دیده می‌شود.

۴- نارکولپسی ADN، چاقی و دیابت نوع ۲

در این نوع فرعی نارکولپسی سطح پایین هیپوکرتین-۱ در مایع نخاعی در شمار اندکی از بیماران دیده می‌شود که به علت جهش در ژن MOG رخ می‌دهد.

۵- نارکولپسی ناشی از یک بیماری جسمانی دیگر

این نوع از نارکولپسی به دلیل یک بیماری جسمانی دیگر (مانند بیماری ویپل یا سارکویدوسیس، تخریب تروماتیک یا توموری نورون‌های هیپوکرتین) که باعث عفونت می‌شود بروز پیدا می‌کند.

علت بروز نارکولپسی یا حملهٔ خواب

عوامل ژنتیکی، نورولوژیکی نقش مهمی در پیدایش این حمله خواب دارند. یافته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد که نارکولپسی با کاهش میزان پروتئینی به نام هیپوکرتین (Hypocretin) در مغز ارتباط دارد. نورون‌های هیپوکرتین نوعی خاص از سلول‌های عصبی هستند. پژوهشگران در دههٔ ۹۰ میلادی دریافتند که حذف شدن ژن هیپوکرتین-۲ در سگ‌های آزمایشگاهی باعث بروز حمله خواب در آنان می‌شود. در پژوهشی که روی انسان‌ها انجام شد مشخص شد که میزان هیپوکرتین-۱ درون مایع مغزی-نخاعی بیماران مبتلا به نارکولپسی کم‌تر از میزان طبیعی است.

یافته‌های پژوهشگران بر اساس کالبدشکافی نشان داده است که ۸۰٪ نورون‌های تولید کنندهٔ هیپوکرتین کسانی که در زمان زندگیشان به نارکولپسی مبتلا بودند از دست رفته بوده است. پس کاهش سطح هیپوکرتین می‌تواند به بروز خواب‌تازش بیانجامد.

حمله‌های خواب ممکن است به خاطر استرس یا تجربه‌های هیجانی نیز پدید آیند. تجربه‌های هیجانی معمولاً مثبت هستند مانند جوک، خندیدن یا شوخی کردن. هم‌چنین مصرف مواد مخدر هم می‌تواند شدت این اختلال خواب را افزایش دهد. مصرف بیش از اندازهٔ کافئین نیز می‌تواند نشانه‌های حمله خواب را تشدید کند.

درمان اختلال حمله خواب

حمله خواب یک بیماری قابل درمان است اما این به معنی یک درمان صد درصدی نیست. بلکه می‌توان این بیماری تا به طور چشمگیری کنترل کرد تا فرد به زندگی طبیعی خود ادامه دهد. درمان این اختلال با دارودرمانی انجام می‌شود. البته در کنار دارودرمانی باید فرد سبک زندگی سالمی داشته باشد.

دارودرمانی نارکولپسی یا حملهٔ خواب

داروهای گوناگونی برای درمان حمله خواب تجویز می‌شود. برای درمان کاتاپلکسی از سدیم اکسیباتی یا گاما هیدروکسی بوتیرات (Sodium oxybate / GHB) که با نام تجاری زایرم (Xyrem) شناخته می‌شود استفاده می‌کنند. داروهای ضد افسردگی نیز با هدف حل مشکلات خواب REM تجویز می‌شوند. به منظور کاهش خواب‌آلودگی داروهای محرک به کار گرفته می‌شوند؛ و برای این‌که فرد بتواند زمان بیش‌تری را بیدار بماند داروی پیتولیسانت (Pitolisant) با نام تجاری واکیکس (Wakix) تجویز می‌شود.