اختلالات کنترل تکانه (Impulse Control Disorder) یا اختلالات تکانه‌ای دسته‌ای از اختلالات روانی هستند که شامل رفتارهای ناپسند و ناهنجار از نگاه جامعه می‌شوند. در این نوشته شما را با این اختلالات روان‌شناختی آشنا خواهم کرد.
اختلالات اخلال‌گرانه، کنترل تکانه و سلوک یا اختلالات کنترل تکانه چیست؟
اختلالات کنترل تکانه که با نام اختلالات اخلال‌گرانه، کنترل تکانه و سلوک هم شناخته می‌شود؛ اختلالات روان‌شناختی هستند که شامل رفتارهای بد (Bad Behavior) از نظر مردم می‌شوند. ویژگی اصلی کسانی که دچار این اختلالات روانی هستند این است که نمی‌توانند در برابر یک تکانه، سائق یا وسوسهٔ شدید مقاومت کنند؛ و رفتارهایی انجام می‌دهند که می‌تواند برای خودشان یا دیگران آسیب‌زا و زیان‌بار باشد. نکتهٔ جالب این است که افراد بیش از آن‌که از رفتارهایشان دچار تنش شوند، به طور هوشمندانه از رفتارهای ناکارآمدشان لذت می‌برند. اما پس از انجام این رفتارها دچار پشیمانی و احساس گناه می‌شوند. با این حال نمی‌توانند از رفتارهایشان جلوگیری کنند و باز هم تکرار می‌شود. پس تکانه در اصل تمایل به انجام رفتاری است که با هدف کاهش تنش انجام می‌شود.
نشانه‌های اختلال کنترل تکانه چیست؟
نشانه‌های اختلال کنترل تکانه همانند چند اختلال روانی دیگر است. پس شناسایی درست این اختلالات از سوی روان‌شناس انجام می‌شود و تنها با دیدن چند نشانه در فرد نمی‌توانیم به او برچسب اختلال کنترل تکانه بزنیم. مهم‌ترین نشانهٔ این اختلالات، رفتارهای پرخاشگرانه است. اما به یاد داشته باشید که این پرخاشگری بیش از اندازه است. هم‌چنین به طور پیاپی و در شرایط گوناگون بروز پیدا می‌کند. برخی از این نشانه‌ها عبارتند از:
- رفتارهای پرخطر، ناگهانی و آسیب‌زا
- افکار آزاردهنده و مزاحم (نشخوار ذهنی)
- پرخاشگری کلامی و فیزیکی
- اضطراب و پریشانی
- دروغگویی
- فریبکاری
- زودرنجی
- اعتماد به نفس پایین
- احساس گناه و پشیمانی
- گوشه‌گیری
- نوسانات خلقی و هیجانی
انواع اختلالات کنترل تکانه
- اختلال نافرمانی – چالش‌گری (ODD)
- اختلال سلوک (CD)
- اختلال انفجاری متناوب (IED)
- اختلال جنون آتش‌افروزی (Pyromania)
- اختلال جنون دزدی (Kleptomania )
- دیگر اختلالات اخلال‌گرانه، کنترل – تکانه و سلوک مشخص و نامشخص
علت بروز اختلالات تکانه‌ای چیست؟
عوامل گوناگونی در بروز این اختلالات روانی نقش دارند که مهم‌ترین آن محرومیت‌های دوران کودکی است. رفتارهای تکانه‌ای، دفاعی در برابر تنش‌های درونی است و راهکاری ناکارآمد برای کنترل خشم به شمار می‌آید. از دیدگاه روانی – اجتماعی، مشکلاتی که در مراحل رشد در دوران کودکی پیش می‌آید زمینه‌ساز الگوهای نادرست برای همانندسازی در کودکان می‌شود. رفتارهای تکانه‌ای می‌تواند ناشی از اعتماد به نفس پایین و تلاش برای ترمیم عزت نفس باشد. از سوی دیگر از دیدگاه روانکاوی این رفتارها می‌تواند نوعی ارضای تحریف‌شدهٔ نیازهای جنسی باشد و به عنوان جایگزینی برای رابطهٔ جنسی در نظر گرفته می‌شود. از دیدگاه زیست‌شناختی، تغییرات سطح دوپامین و سروتونین می‌تواند باعث تکانه در فرد شود. افزایش تستوسترون نیز می‌تواند در بروز اختلالات تکانه‌ای نقش داشته باشد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که ساختارهای خاص مغز، مانند سیستم لیمبیک، وابسته به ساختارهای احساسات، عواطف و لوب پیشانی در برنامه‌ریزی و کنترل تکانه نقش دارند. این پژوهشگران بر این باورند که آسیب‌های مغزی در ناحیهٔ لوب پیشانی می‌تواند زمینه‌ساز بروز این اختلالات روانی شود.
مراحل رفتارهای تکانه‌ای چیست؟
به طور کلی افرادی که دچار اختلال کنترل تکانه هستند؛ ۵ مرحله را از آغاز تنش تا انجام رفتار تکانه‌ای انجام می‌دهند. این ۵ مرحله به صورت چرخه‌ای و پیاپی در فرد دیده می‌شود.
مرحلهٔ نشخوار ذهنی: یک تنش یا فکر مزاحم، آزاردهنده و آسیب زا در ذهن پدید می‌آید که فرد را دچار پریشانی و بی‌قراری می‌کند.
مرحلهٔ پردازش و تقویت: در این مرحلهتنش و فکر آزاردهنده، پردازش می‌شود و شدت می‌یابد. در این مرحله فرد برای انجام رفتارهای آسیب‌زا یک برنامه‌ریزی آنی می‌کند.
مرحلهٔ انجام: در این مرحله فرد به منظور لذت و کاهش تنش، رفتار آسیب‌زا و زیان‌بار را به انجام می‌رساند.
مرحلهٔ آسایش: پس از انجام رفتار آسیب‌زا، خواسته‌های فرد برآورده می‌شود. در نتیجه به طور موقت احساس آرامش و رسیدن به هدف می‌کند؛ و به زندگی خود ادامه می‌دهد.
مرحلهٔ پشیمانی: احساس عذاب وجدان، پشیمانی و گناه فرد را آزار می‌دهد. در نتیجه به خود قول می‌دهد که این رفتار را تکرار نکند اما همان‌گونه که گفته شد باز هم از مراحل تکرار می‌شوند. البته ممکن است در برخی از افراد مرحلهٔ پشیمانی دیده نشود.
همایندی اختلالات تکانه‌ای با دیگر اختلالات روانی
اختلالات کنترل تکانه می‌تواند با اختلالاتی مانند اختلالات وسواسی – اجباری، افسردگی، اضطراب، اختلال شخصیت ضد اجتماعی و ADHD همایندی یا Comorbidity داشته باشد.
درمان اختلالات کنترل تکانه چگونه است؟
برای درمان اختلالات کنترل تکانه از روان‌درمانی و دارو درمانی استفاده می‌شود. داروها نقش جانبی درمان این اختلالات را بر عهده دارند و درمان اصلی با روان‌درمانی انجام می‌شود. پس برای درمان این اختلالات روانی نخست باید پیش روان‌شناس بروید.
دارو درمانی اختلالات کنترل تکانه
داروها به طور مستقیم به درمان این اختلالات روان‌شناختی نمی‌پردازند اما نقش مهمی در کاهش نشانه‌های این اختلالات دارند. داروهای مهارکنندهٔ انتخابی بازجذب سروتونین (SRRI) از داروهای هستند که برای درمان این اختلال روان‌شناختی تجویز می‌شود. در این زمینه داروهایی مانند فلووکسامین (Fluvoxamine)، فلوکستین (Fluoxetine) و پاروکستین (Paroxetine) تجویز می‌شود.
روان‌درمانی اختلالات کنترل تکانه
روش‌های گوناگون روان‌درمانی مانند درمان شناختی رفتاری یا CBT، طرحواره درمانی و روانکاوی در درمان این اختلالات روانی موثر هستند. حساسیت‌زدایی منظم یکی از راهکارهای مهمی است که روان‌شناسان برای درمان این اختلالات روان‌شناختی به کار می‌گیرند. هم‌چنین گروه‌درمانی و خانواده‌درمانی هم از روش‌هایی است که برای درمان اختلالات کنترل تکانه به کار برده می‌شود. متأسفانه درمانجویانی که دچار این اختلالات روان‌شناختی هستند کم‌تر با روان‌شناس برای درمان همکاری می‌کنند.
ما در گروه آقای روان‌شناس آمادهٔ مشاوره و روان‌درمانی کسانی که از اختلالات تکانه‌ای رنج می‌برند هستیم. با ما گفت‌و‌گو کنید.