طرحواره درمانی یا Schema Therapy چیست؟

طرحواره درمانی (Schema Therapy) یکی از روش‌های روان‌درمانی است که دکتر جفری یانگ روان‌شناس سرشناس آمریکایی آن را بنیان‌گذاری کرد. او از این روش برای درمان کسانی که به اختلال شخصیت و یا اختلالات محور ۱ DSM دچار بودند استفاده می‌کرد. جفری یانگ تا پیش از آن‌که این روش درمانی را پدید آورد از CBT برای روان‌درمانی استفاده می‌کرد. در این میان متوجه شد که برخی از درمانجویان با روش‌های کلاسیک مانند CBT یا روانکاوی درمان نمی‌شوند و مقاوم به درمان هستند یا پس از بهبود باز هم نشانه‌ها بازگشت و عود پیدا می‌کنند. پس به دنبال روشی جایگزین برای درمان‌های کلاسیک بود تا این‌که این رویکرد درمانی را پدید آورد. طرحواره درمانی رویکردی ترکیبی و همه جانبه است. این روش درمانی از ترکیب تئوری و روش‌های رفتاردرمانی شناختی (CBT)، روانکاوی ، نظریهٔ روابط موضوعی (ابژه)، نظریهٔ دلبستگی بالبی، نظریهٔ تحلیل رفتار متقابل و گشتالت درمانی پدید آمده است. این رویکرد با وجود تلفیقی بودن به صورت یکپارچه عمل می‌کند.

طرحواره چیست؟

منظور از طرحواره (Schema) باورهای بنیادین و الگوهای فکری است که پیرامون یک موضوع در ذهن فرد شکل گرفته‌اند و زمینه‌ساز بروز رفتارهای خاصی می‌شوند. در روانشناسی شناختی، طرحواره، یک الگوی سازمان یافته از رفتار و فرآیندهای روانی است. طرح واره‌ها، باورهای ناهشیار و ناسازگار دربارهٔ خودمان، دیگران و جهان است که به اندازه‌ای برای فرد واقعی و بدیهی هستند که آن‌ها را واقعیت محض می‌پندارد. طرحواره‌ها می‌توانند کنترل افکار، هیجانات و رفتارهای فرد را در دست بگیرند و پریشانی و اضطراب را در روابط عاطفی و میان‌فردی و شغلی به همراه داشته باشند. در این شرایط به دلیل نابسامانی پیش آمده در زمینه‌های گوناگون زندگی، فرد دچار اختلال روانی می‌شود.

مفاهیم بنیادین طرحواره درمانی – Schema Therapy

چهار مفهوم اساسی در طرحواره درمانی وجود دارد:

• طرحواره‌های ناسازگار اولیه (Early Maladaptive Schemas): در طرحواره درمانی، منظور از طرحواره، طرحواره‌های ناسازگار اولیه هستند که شامل الگوهای ناکارآمد ادراک، هیجان و احساس فیزیکی در طول زندگی هستند. طرحواره‌ها معمولاً شکل باور دربارهٔ خود (خودپنداره) و جهان (جهان‌بینی) را پیدا می‌کنند.
• سبک‌های مقابله‌ای (Coping Styles): سبک‌های مقابله‌ای، واکنش‌های رفتاری فرد به طرحواره‌هایش است.هر فرد در مواجهه با هر طرحواره‌ یک یا چند مورد از ۳ سبک مقابله‌ای (Coping styles)  زیر را انتخاب می‌کند. شامل تسلیم، اجتناب و جبران افراطی را انتخاب می‌کند.الف- تسلیم: یعنی پذیرش بی‌چون و چرا و فرمانبرداری

  ب- اجتناب: یعنی دوری‌گزینی کامل

  ج- جبران افراطی: یعنی مخالفت و جنگیدن

• حالت‌ها (Modes): حالت‌هایی هستند که از ترکیب طرحواره‌ها و سبک‌های مقابله‌ای فرد پدید می‌آید و در موقعیت‌های گوناگون دیده می‌شود. حالت‌های خلقی در شرایط گوناگون ممکن است تغییر کنند.
• نیازهای هیجانی اساسی (Basic Emotional Needs): اگر نیازهای هیجانی اساسی فرد در کودکی تأمین نشود، ممکن است که طرحواره‌ها، سبک‌های مقابله ای و حالت‌های خلقی خاصی، در فرد پدید آیند. برخی از نیازهای اساسی این نظریه عبارتند از:ارتباط، صمیمیت، روان بودن و خودمختاری.

دامنه‌های طرحواره درمانی – Schema Therapy

طرحواره‌ها از ۵ دسته نیازهای برآورده نشده تشکیل می‌شوند که شامل ۱۸ گروه طرحوارهٔ ناسازگار اولیه هستند. این موارد توسط یانگ، کلاسکو و ویشار بیان شده‌اند:

۱- طرح‌واره‌های بریدگی یا طرد

• طرد و رها شدگی
• بی‌اعتمادی / بدرفتاری
• محرومیت هیجانی
• نقص داشتن /  شرم
• انزوای اجتماعی / بیگانگی

۲- طرح‌واره‌های استقلال و عملکرد مختل شده

• وابسنگی/ بی‌کفایتی
• آسیب‌پذیری در برابر بیماری یا آسیب
• گرفتار / خود تحول نیافته
• شکست

۳- طرح‌واره‌های محدودیت‌های مختل

• سزاوار بودن / بزرگ‌منشی
• خودکنترلی ناکافی / خودانضباطی ناکافی

۴- دیگرجهت‌مندی (هدایت شدن از سوی دیگران)

• فرمانبرداری
• فداکاری
• تایید خواهی / جلب توجه دیگران

۵- گوش به زنگی بیش از اندازه و بازداری

• منفی‌گرایی / بدبینی
• بازداری هیجانی
• تنبیه‌گرایی
• استانداردهای سخت‌گیرانه / انتقادجویی بیش از اندازه

طرحواره‌ها افکار ناکارآمد، تجربهٔ پیاپی هیجانات منفی و رفتارهای خودتخریبی در دوران بزرگسالی را در فرد پدید می‌آورند. برای نمونه کسی که همیشه دیگران را تحقیر می‌کند و به دنبال سو استفاده از آنان است؛ احتمالاً دارای طرحوارهٔ استحقاق است. یا کسی که در روابطش بدبین است و گمان می‌کند که همسرش به او خیانت می‌کند، احتمالاً دارای طرحواره‌ٔ بی‌اعتمادی است.

از ترکیب ۱۸ طرحواره و ۳ سبک تقابلی، ۵۴ وضعیت (Mode) گوناگون ممکن است در زندگی فرد پدید آید. پس هر فردی که دارای طرحواره‌های ناسازگار اولیه است، ممکن است یک یا چند مورد از این وضعیت‌ها را در زندگی تجربه کند. برای نمونه کسی که دارای طرحوارهٔ شکست است و سبک مقابله‌ای تسلیم را انتخاب کرده، خودش زمینه‌ساز شکست در درس و دانشگاه، شغل و ازدواجش می‌شود و ممکن است که این موضوع را به خانواده، دوستان و جامعه فرافکنی کند.

طرحواره درمانی چگونه انجام می‌شود؟

در طرحواره درمانی، روان‌شناس نخست با آزمون استاندارد به درمانجو کمک می‌کند نسبت به طرحواره‌های ناسازگار اولیهٔ خود آگاه شود. سپس با ترکیبی از تکنیک‌های شناختی، هیجانی و رفتاری به او کمک می‌کند تا الگوهای ناکارآمد گذشته را رها کند؛ افکار و رفتارهای کارآمدتری را در پیش بگیرد و احساسات منفیش را برطرف نماید. هم‌چنین روان‌شناس در طرحواره درمانی از روش‌های روانکاوی در فرآیند درمانی بهره می‌گیرد. با این تفاوت که روانکاوی فرآیندی طولانی‌تر و عمیق‌تر نسبت به طرحواره درمانی است.

ما در گروه آقای روان‌شناس آمادهٔ خدمت‌رسانی در زمینه‌ٔ مشاوره و روان‌درمانی به صورت حضوری و آنلاین هستیم. با ما گفت‌و‌گو کنید.