روانشناس کیست؟ آشنایی با انواع روان‌شناس و وظایف آن‌ها

روانشناس کیست؟ پاسخ به این پرسش برای بیش‌تر مردم بسیار آسان است. مردم بر این باورند که روان‌شناس، دانش‌آموختهٔ روان‌شناسی است و در زمینهٔ درمان اختلالات روان‌شناختی کار می‌کند. این پاسخ تا اندازه‌ای درست است و می‌تواند برخی از شاخه‌های روان‌شناسی را دربرگیرد ولی همه‌گیر نیست. همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم روان‌شناسی شاخه‌های گوناگون دارد برخی از این شاخه‌ها به کار درمانی نمی‌پردازند. پس این تعریف شامل تمام روانشناسان نمی‌شود.

هر دانشی با دو هدف دانشمندان و دانشجویان را به سوی خود جذب می‌کند.

1. دانش برای آگاهی: گاهی ما به سوی دانش گرایش پیدا می‌کنیم چون می‌خواهیم به گسترش آگاهی بپردازیم؛ پدیده‌ها را بهتر بشناسیم و درک بهتری از جهان پیرامون داشته باشیم. افرادی که به این مدل از دانش گرایش دارند به دنبال کشف روابط میان پدیده‌ها هستند. آن‌ها با آزمایش و پژوهش به کشف و توسعهٔ علمی می‌پردازند. روان‌شناسانی که در این زمینه کار می‌کنند در دانشگاه و آزمایشگاه به پژوهش دربارهٔ رفتار و فرآیندهای روانی انسان مشغولند. آن‌ها می‌خواهند درک کنند که چرا افسرده می‌شویم؟ کدام روش درمانی اثربخشی بیش‌تری دارد؟ اختلال اضطراب چه نشانه‌هایی دارد؟ و … .
2. دانش برای کاربرد: دانش همواره در زندگی روزمرهٔ ما کاربرد دارد و ما را در برطرف کردن نیازها و هموار کردن زندگی یاری می‌کند. در بخش کاربردی دانش، ما به دنبال استفادهٔ عملی از پژوهش‌ها هستیم. می‌خواهیم آگاهی خود را به کار بگیریم و در زندگی از اثرات مثبت آن بهره‌مند شویم. روان‌شناسانی که در این زمینه فعالیت دارند به دنبال درمان اختلالات روانی، ارائه برنامه‌های آموزشی، ارائه راهکارهای فرزندپروری و کارهایی از این نوع هستند.

تعریف روانشناس

از دیدگاه من بهتر است بگوییم: «روان‌شناس کسی است که دانش آموختهٔ روان‌شناسی است و به انجام کار پژوهشی یا کاربردی (و یا هر دو) در زمینهٔ روان‌شناسی می‌پردازد»

این تعریف روان‌شناس همه‌گیر (جامع) است و روان‌شناسان شاخه‌های گوناگون را در برمی‌گیرد. آن‌چه مردم تعریف روان‌شناس می‌دانند همان تعریف روان‌شناس بالینی است. روان‌شناس بالینی کسی است که به پژوهش، شناسایی، پیشگیری و درمان اختلالات روان‌شناختی می‌پردازد. گروهی از روان‌شناسان تنها به کارهای پژوهشی و آموزشی دلبستگی دارند چنین روان‌شناسانی در دانشگاه به آموزش دانشجویان می‌پردازند و یا به بررسی و پژوهش دست می‌زنند تا دانش روان‌شناسی، رشد و پیشرفت کند. برخی از روان‌شناسان کارهای درمانی و کاربردی را بیش‌تر از پژوهش دوست دارند و در تلاش برای شناسایی اختلال‌های روان‌شناختی پیشگیری از بروز و نیز درمان اختلالات هستند. در این میان گروهی نیز هستند که هم به کارهای پژوهشی و هم کاربردی می‌پردازند.

وظایف روانشناس

• بررسی الگوهای رفتاری و ذهنی
• شناسایی اختلالات روانی
• روان‌درمانی
• مشاوره
• انجام تست‌ها و آزمایش‌‌های روان‌شناختی
• پژوهش در زمینهٔ روانشناسی
• فعالیت در سازمان‌های دولتی (زندان، دادگاه، آموزش و پرورش، مراکز بهزیستی دولتی و …)
• فعالیت در بیمارستان‌ها و بخش‌های درمانی خصوصی

پیشنهاد خواندن: تفاوت روان‌شناس و روانپزشک چیست؟

انواع روانشناس

1. روانشناس بالینی

روانشناسان بالینی (Clinical Psychologist) در زمینهٔ تشخیص و درمان اختلالات روانی فعالیت می‌کنند. این افراد نقش مهمی در حفظ سلامت روان ایفا می‌کنند. این روان‌شناسان بیش‌تر در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی دولتی و خصوصی حضور دارند. اما پزشک نیستند و به این معنی است که اجازهٔ تجویز دارو ندارند. بلکه برای درمان اختلالات از روش‌های روان‌درمانی استفاده می‌نمایند. این روان‌شناسان پس از پایان تحصیلات تکمیلی و سپری کردن دوره‌های آموزشی فعالیت خود را آغاز می‌نمایند. البته کار آن‌ها محدود به درمان نیست بلکه در محیط‌های آموزشی و دانشگاهی نیز حضور دارند.

2. روانشناس مشاوره

روانشناسان مشاوره (Counseling Psychologists) به مشاوره، راهنمایی و حل مشکلات افراد می‌پردازند. کار این روانشناسان یک تفاوت مهم با روانشناسان بالینی دارد. روانشناسان مشاوره با کسانی سر و کار دارند که درگیر مشکلاتی خفیف‌تر از اختلالات روانی هستند. این روانشناسان در زمینه‌های گوناگون از جمله حل مشکلات فردی، خانوادگی و شغلی، آموزش مهارت‌های زندگی، شیوهٔ فرزندپروری، ازدواج و طلاق مشاوره ارائه می‌کنند. 

3. روانشناس شناختی

روانشناسان شناختی (Cognitive Psychologists) با تفکر و شناخت انسان و اثرات آن در زندگی فرد سر و کار دارند. کار این روان‌شناسان هم جنبهٔ پژوهشی و هم درمانی دارد. این افراد به موضوعات روان‌شناختی از جمله شناخت، انگیزه، ادراک، توجه، یادگیری و حافظه علاقه‌مند هستند. روانشناسان شناختی در مراکز پژوهشی، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی کار می‌کنند. 

4. روان‌شناس جامعه

روانشناسان جامعه (Community Psychologists) در زمینهٔ سلامت روان جامعه پژوهشی و مطالعه می‌کنند. آن‌ها ارتباط افراد با جوامعشان و تأثیر متقابل جوامع روی افراد را بررسی می‌کنند. هدف این روان‌شناسان آموزش جامعه، ارائه برنامه‌های پیشگیری و ایجاد تغییرات مثبت در سطح فردی و اجتماعی است است. 

5. روانشناسان زیستی

روان‌شناسان زیستی (Biopsychologists) یا روانشناسان فیزیولوژیک (Physiological Psychologists) تأثیر مغز و سیستم عصبی بر رفتار و ذهن انسان را مطالعه می‌کنند. این شغل ارتباطی تنگاتنگ با زیست‌شناسی و علوم اعصاب دارد. این افراد حداقل دارای مدرک کارشناسی روان‌شناسی هستند اما فرصت‌های شغلی برای کسانی که دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا هستند بیش‌تر است. بیش‌تر این متخصصان در محیط آزمایشگاهی روی نمونه‌های حیوانی کار می‌کنند تا بتوانند به درک بهتری از آسیب‌شناسی در انسان دست یابند؛ اما ممکن است نمونه‌های انسانی را نیز تجزیه و تحلیل نمایند. یکی از مهم‌ترین کارهای این روان‌شناسان بررسی و مطالعه دربارهٔ اثرات داروها روی جسم و ذهن انسان است. افزون بر فعالیت‌های آزمایشگاهی، این روان شناسان در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دولتی نیز فعالیت می‌کنند.

6. روانشناسان صنعتی-سازمانی

این روان‌شناسان در شرکت‌ها، سازمان‌ها و کسب و کارها فعالیت می‌کنند. این افراد بیش‌ترین درآمد را در زمینهٔ روان شناسی به خود اختصاص می‌دهند. آن‌ها از اصول روان‌شناختی در محیط کار استفاده می‌کنند تا میزان بهره‌وری و رفاه نیروی کار را افزایش دهند. هم‌چنین کارمندان مناسب را برای مشاغل مورد نظر شناسایی می‌کنند. یکی دیگر از کارهای این افراد کمک به کارمندان برای حل چالش‌های محیط کار است. از آن‌جایی که رضایت شغلی نقش مهمی در بهبود کارایی دارد این روان‌شناسان تلاش می‌کنند تا چالش‌ها و مسائل کارمندان را برطرف نمایند. آن‌ها با تدوین برنامه‌های آموزشی برای کارمندان و ارائه برنامه‌های راهبردی برای مدیران به شرکت‌ها و کسب و کارها کمک می‌کنند.

7. روانشناسان رشد

روانشناسان رشد (Developmental Psychologists) دربارهٔ رشد انسان در طول زندگی تحقیق می‌کنند. این روان‌شناسان مراحل گوناگون رشد از جمله کودکی، نوجوانی، بزرگسالی و پیری را به عنوان مراحلی جداگانه مورد پژوهش قرار می‌دهند. البته تمرکز این روان‌شناسان بیش‌تر روی کودکی و نوجوانی است. کار این روان‌شناسان می‌تواند جنبهٔ پژوهشی یا درمانی داشته باشد.

8. روانشناس تطبیقی

کار روی حیوانات و مطالعهٔ رفتارشان از جمله کارهای روانشناسان تطبیقی (Comparative Psychologists) است. آن‌ها به شباهت و تفاوت‌های رفتارهای انسان و حیوان توجه می‌کنند. این افراد با مطالعه و تحلیل رفتارهای حیوانات (مانند موش‌ها، گربه‌ها و سگ‌ها) به بینشی دربارهٔ رفتارهای انسان نیز دست می‌یابند. از روان‌شناسان موثر در این حوزه می‌توانیم از ثرندایک، پاولوف و اسکینر یاد کنیم که با بررسی رفتارهای حیوانات توانستند نقش مهمی در افزایش آگاهی ما دربارهٔ رفتار انسان داشته باشند. 

9. روانشناس بازاریابی

روانشناس بازاریابی (Marketing Psychologist) یا روان‌شناس مصرف (Consumer Psychologist) رفتار مصرف کنندگان را تجزیه و تحلیل می‌نمایند و بر همین اساس استراتژی بازاریابی را برای شرکت‌ها و سازمان‌ها تعیین می‌کنند. این روان شناسان با درک رفتار و ذهنیت مصرف‌کنندگان به دنبال راهکارهایی برای جذب مشتریان و افزایش فروش هستند. آن‌ها به شرکت‌ها و کسب و کارها کمک می‌کنند تا رفتار مشتریان را ارزیابی کنند و محصولاتی تولید نمایند که تا حد امکان برای این مشتریان جذاب باشد. هم‌چنین می‌توانند نگرش مشتریان نسبت به برندها را بهبود بخشند.

10. روانشناسان بین فرهنگی

روان شناسان بین فرهنگی (Cross-Cultural Psychologists) عوامل فرهنگی را مورد مطالعه قرار می‌دهند. آن‌ها به چگونگی تفاوت افراد در فرهنگ‌های گوناگون و تأثیر وابستگی فرهنگی بر افراد توجه می‌کنند. دستاورد کار این روان‌شناسان به بینش ما دربارهٔ رفتارهای انسانی کمک می‌کند. کار این روان‌شناسان بیش‌تر جنبهٔ پژوهشی دارد.

11. روانشناسان هوانوردی

شاید برایتان عجیب باشد که روانشناسان چه ارتباطی با صنعت هوانوردی دارند. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که هنگام فراز یا فرود هواپیما دچار فشار روانی شده باشید یا احساس کنید که این محیط خطرناک است. خلبانان و مهمانداران هر روز در این موقعیت قرار می‌گیرند و در خطر اضطراب و دیگر اختلالات روانی هستند؛ در آمریکا خدمهٔ پرواز خطوط هوایی، چهارمین شغل پرخطر و استرس‌زا را دارند. بنابراین خدمهٔ پرواز نیاز به کمک حرفه‌ای برای پیشگیری و درمان دارند. روانشناسان هوانوردی (Aviation Psychologists) به مطالعهٔ رفتار و فرآیندهای روانی خلبانان، کادر پرواز و مسافران می‌پردازند. سلامت روان خدمهٔ هواپیما بسیار مهم است چون اگر دچار مشکلات روحی شوند ممکن است کارشان به طور مستقیم تحت تأثیر قرار گیرد و جان مسافران به خطر بیافتد. پس امنیت خطوط هوایی با وجود روانشناسان هوانوردی افزایش می‌یابد.

12. روانشناس تربیتی

روانشناسان تربیتی (Educational Psychologists) فرآیندهای آموزشی و شیوهٔ یادگیری افراد را مطالعه می‌کنند. روانشناسان تربیتی در مراکز آموزشی و دانشگاهی فعالیت به عنوان آموزگار، استاد یا روانشناس فعالیت می‌کنند. این روان‌شناسان اثرات عوامل گوناگون فردی، شناختی، خانوادگی و اجتماعی بر یادگیری را بررسی می‌کنند تا بتوانند راهبردهای آموزشی و تکنیک‌های موثر آموزشی را ارائه کنند. کمک به کودکانی که دارای مشکلات یادگیری خاص هستند و بهبود روش‌های یادگیری برای این کودکان یکی از اهداف مهم این روان‌شناسان است.

13. روانشناسان سلامت

روانشناسان سلامت (Health Psychologists) به دنبال افزایش سطح رفاه و سلامت جسمانی و روانی مردم هستند. آن‌ها تأثیر عوامل روان‌شناختی، زیست‌شناختی و اجتماعی بر سلامت انسان را مطالعه می‌کنند. برخی از این روان‌شناسان به عنوان درمانگر و برخی به عنوان پژوهشگر فعالیت می‌کنند. کار این افراد ارائهٔ برنامه‌های درمانی و آموزش روش‌های مقابله‌ای برای حفظ سلامت جسمانی و روانی است. آن‌ها اثرات متقابل عوامل روانی و جسمانی روی هم را نیز بررسی می‌کنند. رسیدگی به مشکلاتی مانند ترک سیگار، تناسب اندام و مدیریت استرس بر عهدهٔ این افراد است.

14. روانشناسان مهندسی

شاید با دیدن این دو واژه در کنار هم تعجب کرده باشید. روان‌شناسان مهندسی (Engineering Psychologists) نقش مهمی در صنعت و توسعهٔ فناوری دارند. این روانشناسان به دنبال پیدا کردن راهکارهایی برای افزایش توانمندی‌های انسان با استفاده از بهبود فناوری‌ها، ابزارها، ماشین‌ها و محیط کار هستند. کار اصلی این روان‌شناسان این است که با توسعهٔ فناوری به رفاه انسان‌ها کمک کنند. این افراد به ویژه در شرکت‌ها و صنایع وابسته به فناوری فعالیت می‌کنند. یکی از نمونه کارهای مهم این روانشناسان طراحی و اصلاح ابزارهایی مانند تلفن همراه است تا نیازهای مردم را بهتر برطرف نماید.

15. روانشناس قانونی

روانشناسان قانونی (Forensic Psychologists) مسائل قانونی را از نگاه روان‌شناسی بررسی می‌کنند. بیش‌تر این افراد به دادگاه‌ها و سیستم قضایی در اجرای عدالت کمک می‌کنند. آن‌ها به انگیزه‌های افراد در پرونده‌های جنایی توجه می‌کنند. هم‌چنین در مسائلی مانند حضانت کودک، طلاق و پرونده‌های آزار جنسی نقش مهمی بر عهده دارند. کمک به قربانیان پرونده‌ها برای حل مشکلات نیز بخشی از کارهای این افراد است.

16. روانشناسان محیطی

روانشناسان محیطی (Environmental Psychologists) به دنبال بهبود رابطهٔ انسان و محیط پیرامونش است. این روان‌شناسان را باید حامیان و حافظان محیط زیست نامید. آن‌ها روی پروژه‌های حفاظت از محیط زیست و حفظ گونه‌های در حال انقراض کار می‌کنند. یکی دیگر از فعالیت‌های این افراد ارائه راهکار برای کنترل گرمایش جهانی است. این روان‌شناسان بیش‌تر در دولت‌ها و سازمان‌های حفاظت از محیط زیست کار می‌کنند. پژوهش‌های این روانشناسان نقش مهمی در زندگی بشر دارد. برای نمونه بررسی می‌کنند که چرا برخی افراد به محیط زیست آسیب می‌رسانند یا چرا برخی افراد در شهر زباله می‌ریزند؛ و چگونه می‌توانیم رفتار این افراد را تغییر دهیم.  این روانشناسان فقط در محیط‌های اداری کار نمی‌کنند بلکه بسیاری از آنان در پارک‌ها، باغ وحش‌ها یا محیط‌های طبیعی به فعالیت می‌پردازند. 

17. روانشناس نظامی

روان‌شناسان نظامی (Military Psychologists) همان‌گونه که از نامشان پیداست در محیط‌های نظامی فعالیت می‌کنند. آن‌ها بیش‌تر روی مشکلات و اختلالات روانی سربازان و نظامیان تمرکز دارند. درمان اختلالات روانی سربازان، حل ناراحتی‌های عاطفی، کمک به کهنه‌سربازان برای بازگشت به زندگی غیر نظامی بخشی از کارهای مهم این روان‌شناسان است. البته کار آنان محدود به درمان نیست بلکه در دیگر بخش‌های ارتش نیز حضور دارند. برای نمونه می‌توانیم از ارزیابی روانی برای استخدام و تدوین برنامه‌های مبارزه با استرس، تصمیم‌گیری و رفتار کارآمد یاد کنیم.

18. روانشناس کودک

همان‌طور که از نامش پیداست روانشناسان کودک (Child Psychologists) با کودکان سر و کار دارند. این روان‌شناسان بیش‌تر به عنوان درمانگران کودک شناخته می‌شوند و به دنبال درمان اختلالات روانی کودکان هستند. اما برخی از آنان نیز به عنوان پژوهشگر به تحقیقات علمی در زمینهٔ رفتار و مشکلات کودکان می‌پردازند.

19. روانشناسان شخصیت

روانشناسان شخصیت (Personality Psychologists) شخصیت و تأثیر ویژگی‌های فردی بر زندگی افراد را بررسی می‌کنند. آن‌ها با مطالعهٔ ساختار شخصیت و چگونگی شکل‌گیری شخصیت می‌توانند دلایل رفتارهای انسانی در موقعیت‌های گوناگون را درک نمایند. اهمیت کار این روان‌شناسان در درمان اختلالات شخصیتی است. کسانی که دچار اختلالات شخصیتی هستند نیاز به درمان‌های ویژه‌ای دارند. پس کار این متخصصان، پژوهش، شناسایی، پیشگیری و درمان اختلالات شخصیت است.

20. روانشناسان مدرسه

روان‌شناسان مدرسه (School Psychologists) به دانش‌آموزان کمک می‌کنند تا با مشکلات محیط خانه و مدرسه کنار بیایند. همان‌گونه که می‌دانید مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی بر کیفیت یادگیری و آموزش اثر منفی می‌گذارد. از سوی دیگر اگر سیستم آموزشی مطلوب نباشد کیفیت یادگیری کودکان به طور چشمگیر افت خواهد کرد. در نتیجه این روانشناسان به مدیران مدارس، آموزگاران، خانواده‌ها و فرزندانشان کمک می‌کنند تا دانش‌آموزان در محیط آموزشی مطلوب تحصیل نمایند. البته برخی از این روانشناسان به عنوان آموزگار هم در مدرسه فعالیت دارند.

21. روانشناسان اجتماعی

روانشناسان اجتماعی (Social Psychologists) به دنبال درک و مطالعهٔ رفتارهای اجتماعی انسان هستند. آن‌ها موضوعات گوناگونی مانند روابط میان‌فردی، نگرش‌ها و باورها، ارتباطات و پرخاشگری را بررسی می‌کنند. آنان بر چگونگی درک و تعامل انسان‌ها با یک‌دیگر تمرکز دارند. از این رو روانشناسان اجتماعی می‌توانند در محیط‌های خصوصی و دولتی تحقیقاتی یا دانشگاهی به فعالیت بپردازند.

22. روانشناس سیاسی

این روان‌شناسان بیش‌تر به دنبال تسهیل کار سیاستمداران هستند و با دولت‌ها و سازمان‌های دولتی همکاری می‌کنند. آن‌ها به بررسی رفتار افراد در تعامل با سیاست و عملکرد سیاسی می‌پردازند. یک روان‌شناس می‌تواند سخنرانی یک رئیس جمهور یا کاندید ریاست جمهوری را به گونه‌ای تدوین کند که مورد استقبال مردم قرار گیرد. هم‌چنین می‌تواند دربارهٔ عواقب اجتماعی تصمیمات مهم کشوری و واکنش مردم به تصمیمات سیاسی به دولتمردان کمک کند.

23. وب سایکولوژیست

روانشناسان وب یا وب سایکولوژیست‌ها (Web Psychologists) با اینترنت، وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی سر و کار دارند. این افراد کسانی هستند که به دنبال مطالعهٔ رفتار انسان در تعامل با اینترنت و وب‌سایت‌ها هستند. اهمیت کار این افراد زمانی روشن می‌شود که بدانیم این افراد می‌توانند در زمینهٔ دیجیتال مارکتینگ، افزایش فروش، جذب مخاطب، تحلیل رفتار و جهت‌دهی مخاطب اثرگذاری مستقیم و چشمگیری داشته باشند. در حقیقت این افراد اصول روان‌شناسی را وارد حوزهٔ اینترنت و وب می‌کنند و با بهره‌گیری از ابزارهای تحلیل و ارزیابی به تحقیق و توسعه می‌پردازند.

چگونه می‌توانیم روان‌شناس شویم؟

برای این‌که بتوانید به عنوان یک روان‌شناس فعالیت حرفه‌ای داشته باشید باید این رشته را در دانشگاه بخوانید و فارغ التحصیل شوید. می‌توانید در یک دورهٔ چهار ساله مدرک کارشناسی روان‌شناسی بگیرید و سپس برای کارشناسی ارشد اقدام کنید. کارشناسی ارشد روانشناسی 2 – 3 سال زمان می‌برد. در این مرحله شما می‌توانید به عنوان یک روان‌شناس زیر نظر سازمان نظام روان‌شناسی فعالیت کنید. البته این به شرطی است که پروانهٔ اشتغال روان‌شناسی را بگیرید. هم‌چنین می‌توانید برای درجهٔ دکترا به ادامهٔ تحصیل بپردازید. در هر کشوری سازمانی همانند سازمان نظام روان‌شناسی وجود دارد برای نمونه انجمن روان‌شناس آمریکا نهاد نظارت بر روان‌شناسان در ایالات متحده و کانادا به شمار می‌رود. برای این‌که بتوانید به کار درمانی بپردازید باید از این سازمان‌ها پروانهٔ اشتغال بگیرید. اما اگر به دنبال فعالیت‌های پژوهشی هستید نیازی به دریافت پروانه از این سازمان‌ها ندارید. اگر تمایل به اخذ مدرک دکترا داشته باشید نیز حدود 4 سال زمان می‌برد تا از دانشگاه فارغ التحصیل شوید.

پرسش و پاسخ – FAQ